ପନିପରିବା ମଧ୍ୟରେ ଶାଗ ଜାତୀୟ ପାରିବା ବହୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଲାଭ କରିଛି । ମଣିଷ ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ବଣ ଜଙ୍ଗଲରୁ ନାନା ପ୍ରକାରର ପତ୍ର ସଂଗ୍ରହ କରି ଉଦର ଭକ୍ଷଣ କରିବା ଶିଖିଥିଲା । ସହରବାସୀଙ୍କ ତୁଳନାରେ ପଲ୍ଲୀବାସୀ ଶାଗ ବହୁ ପରିମାଣରେ ବ୍ୟବହାର କରିଥାନ୍ତି । ନାନା ପ୍ରକାର ଶାଗ ଫସଲ କରି ବ୍ୟବହାର କରିବା ଅଦ୍ୟାବିଧି ଦେଖାଯାଏ । ପତ୍ର ଉଦ୍ଭିଦ ଭିତରେ ବନ୍ଧାକୋବି ଲେଟ୍ୟୁସ, ଫୁଲକୋବିର କୋମଳ ପତ୍ର, ଗାଜର, ମୂଳା, ଶାଗ ଜାତୀୟ ପନିପରିବା ଗୁଡିକରୁ ଆମେ ନିମ୍ନଲିଖିତ ଖାଦ୍ୟ ପାଇଥାଉ ।
ସବୁଜ ଶାଗ ବା ପାକ ଜାତୀୟ ପରିବା ଭକ୍ଷଣ କରିବା ପରେ ସେଥିରେ ଥିବା ଗର୍ଜରେଣ୍ୟ ଆମ ଦେହରେ ଭିଟାମିନ (ଏ) ରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ ଓ ଯକୃତ ରେ ଏହା ସଗୃହିତ ହୋଇ ରହେ । ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟର ଦରକାର ମୁତାବକ ଏହାର ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ । ଶାଗର ପ୍ରକାର ଭେଦରେ ଓ ଚାଷ ହେଉଥିବା ଋତୁ ଅନୁଯାୟୀ ସେଗୁଡିକରେ ଏହି ଭିଟାମିନ (ଏ) ଆମେ ପାଇଥାଉ, ଯାହାକି ପ୍ରତି ମଣିଷ ଲାଗି ଦିନକୁ ଏହା ଯଥେଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଛଡା ଶାଗରେ ଭିଟାମିନ (ସି, ବି-୨ ଓ କେ) ଇତ୍ୟାଦି ବହୁ ପରିମାଣରେ ଥାଏ ।
ଶାଗ ଜାତୀୟ ପରିବା ଗୁଡିକର ଚାଷ ପ୍ରଣାଳୀ ସହଜ ଓ କମ ସମୟରେ ଅମଳ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଯେପରି ପୃଷ୍ଟିକାରକ ସେହିପରି ଏଗୁଡିକ ଶୀଘ୍ର ରନ୍ଧନ କରି ବ୍ୟବହାର କରିବା ସୁବିଧାଜନକ ହୋଇଥାଏ । ଶାଗହାରୀ ଓ ମାଂସାହାରୀ ମାନଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଶାଗ ଜାତୀୟ ପରିବା ଉପାଦେୟ ।
ଶାଗଜାତୀୟ ଫସଲ ଗୁଡିକୁ ବିଭିନ୍ନ ଭାବେ ଶ୍ରେଣୀକରଣ କରାଯାଇପାରେ : -
ଚାଷ ସମୟକୁ ଧରି ଓ ଅମଳହେବା ସମୟକୁ ଧରି ଶାଗ ଜାତୀୟ ଫସଲଗୁଡିକୁ ଶ୍ରେଣୀକରଣ କରାଯାଏ ।
ସଜନା ଶାଗ, ନିମ୍ବ ଶାଗ, ଅଗସ୍ତି ଶାଗ, ତେନ୍ତୁଳି ଶାଗ, ବରଡା ଶାଗ, ପସାରୁଣୀ, ବ୍ରାହ୍ମୀ ଶାଗ, ହିଡିମିଚି ଶାଗ, ପୁରୁଣୀ ଝୁମ୍ପୁରି, ଗନ୍ଧଣା, କାନଶିରୀ, ବରିପୋଲୁଅ ଇତ୍ୟାଦି ।
ଶାଗ ଜାତୀୟ ପନିପରିବା ମଧ୍ୟରେ ଖଡା ଜାତୀୟ ଅନେକ ପ୍ରକାରରଖଡା ଶାଗ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ । ଏଥିରେ ସାଗୁଆ ଓ ଇଶତ ନାଲି ଜାତୀୟ ଲେଉଟିଆ ଓ ନାଲିଆ ଓ ସାଗୁଆ ଜାତୀୟ କୋଶଳା ଆଦି ନାନା ପ୍ରକାରର ଖଡା ଜାତୀୟ ଶାଗ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ । ନିମ୍ନଲିଖିତ କେତୋଟି ଖଡା ଜାତୀୟ ପରିବା ବିଶେଷ ଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।
ଏହା ସାଧାରଣତଃ ଗରିବ ଲୋକଙ୍କର ପ୍ରଧାନ ପରିବା ପତ୍ର ଓ ଗଣ୍ଡି ଖାଦ୍ୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ । ଖଡା ସାଧାରଣତଃ ବଢିବା ଲାଗି ଲମ୍ବାଦିନ ଓ ଅଧିକ ଉତ୍ତାପ ଦରକାର କରିଥାଏ ଓ ମଞ୍ଜି ଧରିବା ଲାଗି ଛୋଟଦିନ ଓ କମ ଉତ୍ତାପ ଚାହେଁ । ତେଣୁ ଧଳା ବା ସାଗୁଆ ଜାତୀୟ ଖଡା ଖରା ବା ଗ୍ରୀଷ୍ମ ଋତୁରେ ଓ ଖରିଫ ବା ବର୍ଷା ଋତୁରେ ଚାଷ କରାଯାଇଥାଏ କିନ୍ତୁ ଲାଲ ଖଡା ଜାତୀୟ ଫସଲରେ ଆନ୍ଥୋ ସାୟାନିନ ପଦାର୍ଥ କମୁଥିବା ହେତୁ ରବି ବା ଶୀତଋତୁରେ ଚାଷ କରାଯାଏ । ଖଡା ରକ୍ତ ପରିଷ୍କାରକ । ଏଥିରେ ବହୁ ପରିମାଣରେ ଲୌହ ପଦାର୍ଥ ଆମେ ପାଇଥାଉ । ଭିଟାମିନ ଏ,ବି,ସି, ବହୁ ପରିମାଣରେ ମଧ୍ୟ ଏହା ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟକୁ ଯୋଗାଇଥାଏ । ଗଛ ଗୁଡିକ ସାଧାରଣତଃ ଲମ୍ବାହୋଇ ବଢି ଗଣ୍ଡି ଓ ଚେର ମୋଟା ଓ ରସାଳ ହୋଇଥାଏ । ପତ୍ର ଗୁଡିକ କୋମଳ ଅବସ୍ଥାରେ ଶାଗ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ ।
ପ୍ରକାର - ଖଡା ଗଛଗୁଡିକ ଉଚ୍ଚହୋଇ ବଢିବା, ଆକାର, କାଣ୍ଡ ମେଲିବା ପ୍ରଣାଳୀ, ପତ୍ର ରଙ୍ଗ ଓ ଶାଗକାଟିବା ଆଦି କେତୋଟି ଗୁଣକୁ ଧରି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇଥାଏ । ଅମରେନ୍ଥସ ଟ୍ରାଇକଲର, ଅମରେନ୍ଥସ ଡୁବିଏସ, ଅମରେନ୍ଥସ ଗେଙ୍ଗେଟିକସ ଆଦି କେତୋଟି ଜାତିବର୍ଗ ସାଧାରଣ ଅଧିକ ମାତ୍ରାରେ ଚାଷ କରାଯାଉଛି । ଓଡିଶାରେ ଖଡାଗୁଡିକୁ ପତ୍ରର ରଙ୍ଗ ଅନୁଯାୟୀ ଧଳା ବା ସାଗୁଆ ଓ ନାଲି ଏହିପରି ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ଧଳା ଜାତୀୟ ଖଡାରେ ପର୍ବତିଆ, ଗୋବରିଆ ଓ ଝୁମ୍ପୁରୀ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଖଡା ଚାଷ କରାଯାଏ । ଭଞ୍ଜନଗର ଅଞ୍ଚଳରେ ଡୁବୁଡୁବା ଖଡା ନାମରେ ସାଗୁଆ ଶ୍ରେଣୀର ଖଡା ଚାଷ କରାଯାଇଥାଏ । ଖଡା ଗଛଗୁଡିକରେ ମିଠା ଅଂଶ ବେଶୀ ଯମୁଥିବା ହେତୁ ଏହା ଖାଇବାକୁ ଭଲଲାଗେ । ଗଛଗୁଡିକ ତିନି ଫୁଟଯାଏ ଝଙ୍କାଳିଆ ହୋଇ ବଢେ । ପର୍ବତିଆ ଖଡାଗୁଡିକ ଚାରିଫୁଟ ବା ଅଧିକ ବଢେ ଓ ସେଥିରେ ଶାଖା ପ୍ରଶାଖା ମେଲି ଝଙ୍କାଳିଆ ଦେଖାଯାଏ, କିନ୍ତୁ ଗୋବରିଆ ଖଡା ଅଧିକ ଶାଗୁଆ ଦେଖାଯାଏ । ଏହା ଟିକିଏ ଖାରିଆ ଲାଗେ କାରଣ ଏଥିରେ ମିଠା ଅଂଶ କମଜମେ । ଝୁମ୍ପୁରୀ ପ୍ରକାର ଖଡା ଦୁଇ ଫୁଟଯାଏ ଝଙ୍କାଳିଆ ହୋଇ ବଢେ । ବଉଳା ଶ୍ରେଣୀୟ ଖଡାଗଛ ଓ ପତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ଲାଲହୋଇଥାଏ କିନ୍ତୁ ଚିତାକୁଟେଇ ଗଛ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପତ୍ର ଗୁଡିକ ଶାଗୁଆ ଓ ଲାଲମିଶା ହୋଇଥାଏ ।
ଏହା ରବିଋତୁରେ ଅମଳ କରାଯାଏ । ଉବ୍ଦ୍ଦିଦଗୁଡିକ କୋମଳ ଓ ସତେଜ ଥିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଉପାଡି ପାରିବା ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଏହା ଶୀତ ଆରମ୍ଭରୁ ଗ୍ରୀଷ୍ମ ଆରମ୍ଭ ଯାଏ ବୁଣା ଯାଇପାରେ । କାର୍ତ୍ତିକ ମାସରେ ବୁଣା ଆରମ୍ଭ କରି ଚୈତ୍ର ମାସ ଯାଏ ବୁଣା ଶେଷ କରି ଅନେକ ଫସଲ ଉଠାଯାଇପାରେ ।
ଲେଉଟିଆ ସାଧାରଣତଃ ଖରାଦିନିଆ ଫସଲ । ଶୀତଋତୁ ଶେଷରେ ଏହା ପଟାଳିରେ ବୁଣା ଯାଏ ଓ ଥରକୁ ଥର କାଟି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଫ୍ରେବୃୟାରୀ ଓ ମାର୍ଚ୍ଚ ମାସରେ ମଞ୍ଜି ବୁଣା ଯାଏ ।
ଖଡା, କୋଶଳା ଓ ଲେଉଟିଆ କ୍ଷେତରେ ହେକ୍ଟର ପ୍ରତି ୨୦ ଗାଡି ଗୋବର ଖାତ ମିଶାଇ ଜମି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ଫସଲ ବୁଣା ଯିବା ପରେ ହେକ୍ଟର ପ୍ରତି ୨୫ କେ.ଜି ଯବକ୍ଷାର,୨୫ କେ.ଜି ପ୍ରସ୍ଫୁରକ ଓ ୫୦କେ.ଜି ପଟାସ ସାର ମଧ୍ୟ କେହି କେହି ବ୍ୟବହାର କରିଥାନ୍ତି । ଅଧିକ ଶାଗ ଅମଳ କରିବାରେ ଏହା ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ; କିନ୍ତୁ ରାସାୟନିକ ସାର ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ଦ୍ଵାରା ଶାଗ ଗୁଡିକରେ ରୁଚିରେ ଫରକ ପଡିବା ସ୍ଵାଭାବିକ ।
କୁଲଫା ସାଧାରଣତଃ ଗ୍ରୀଷ୍ମ ଋତୁରେ ଚାଷ କରାଯାଏ । ଗଛ ଗୁଡିକ ଲାମ୍ବା ଓ ଶାଖା ମେଳି ବଢେ । ପ୍ରତି ୧୫ ଦିନରେ ଥରେ କାଟି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଲଗାଯିବା ପରେ ତିନିଥର ଯାଏଁ ଶାଗ କାଟି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ । ଡାଳ ଗୁଡିକ ମୂଳରୁ ୧୫ ସେଣ୍ଟିମିଟର ଯାଏ ବଢିବା ପରେ ପ୍ରତିଥର ମୂଳରୁ କାଟି ନିଆଯାଏ ।
ଏହା ଏକ ଶାଗ ଜାତୀୟ ପରିବା ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ୟତମ । ଏହା ଏକ ବହୁ ବର୍ଷିଆ ମାଂସାଳ ଲଟା । ଏହା ଶାଖା ପ୍ରଶାଖା ମେଳି ଲଟାଉଥାଏ । ପତ୍ର ଓ ନାଡଗୁଡିକ ମୋଟା ହୋଇ ବଢି ସେଥିରେ ନାଳୁଆ ପଦାର୍ଥ ଭରି ରହିଥାଏ । ପତ୍ରଗୁଡିକ ଅଣ୍ଡାକୃତି, ଧଳା ଶାଗୁଆ ବା ନାଲିଆ ରଙ୍ଗର, ମାଂସାଳ ଓ ବଡ ଆକାରର ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଜୁନ – ଜୁଲାଇ, ଅକ୍ଟୋବର ନଭେମ୍ବର ବା ଫ୍ରେବୃୟାରି - ମାର୍ଚ୍ଚରେ ।
ସଂଗୃହିତ - ଡ଼ଃ ରମେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ଦାସ, ମୁଖ୍ୟ ଅଧ୍ୟାପକ, ଉଦ୍ୟାନ ବିଜ୍ଞାନ ବିଭାଗ,କୃଷି ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ, ଭୁବନେଶ୍ଵର
Last Modified : 3/11/2020