ହରଡ

ଉପକ୍ରମ

ଭାରତରେ ବହୁ ପୁରାତନ କାଳରୁ ହରଡ ଚାଷ ହେଉଛି   । ଭାରତବର୍ଷରେ ଚାଷ କରାଯାଉଥିବା ମୋଟ ଡାଲି ଜାତୀୟ ଫସଲର ୧୧.୮% ଜମିରେ ହରଡ ଚାଷ କରାଯାଏ ଏବଂ  ଉତ୍ପାଦନ ମୋଟ ଡାଲିଜାତୀଯ ଫସଲ ଉତ୍ପାଦନର  ୧୭%  । ହରଡ ଡାଲିରେ ପୁଷ୍ଟିସାର ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣରେ ଥାଏ  ଏବଂ ଶାକାହାରୀଙ୍କର ପୁଷ୍ଟିସାର ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିବାରେ ହରଡର  ଭୂମିକା ସର୍ବୋଚ୍ଚ   । ହରଡମଞ୍ଜିରେ ଆୟୋଡିନ ଓ ଲୌହ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଚୁର ଥାଏ   । ଏଥିରେ ଅତି ଆବଶ୍ୟକ ଏମିନୋଏସିଡ୍ ଯଥା ଲାଇସିନ୍, ଟାଇରୋସିନ୍, ସାଇଷ୍ଟାଇନ୍ ଏବଂ ଆରଗିନାଇନ୍  ପ୍ରଚୁର ଥାଏ   । ମଞ୍ଜିର  ଚୋପା ଗୋ ଖାଦ୍ଯ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର ହୁଏ   । ଏହାର ଗଛ ଜାଳେଣି ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ   । ଏହା ଏକ ଡାଲି ଜାତୀୟ ଫସଲ ହୋଇଥିବାରୁ ହରଡ ଚାଷ ଜମିରେ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଗଚ୍ଛିତ ରହେ   ।

ଉଦ୍ଭବ କେନ୍ଦ୍ର

ଆଫ୍ରିକା ହରଡର ଉଦ୍ଭବ କେନ୍ଦ୍ର  । ଆଙ୍ଗେଲାର ଉପକୂଳସ୍ଥ ଜିଲ୍ଲାଗୁଡିକରେ ନୀଳନଦୀର ଉପର ଅବବାହିକା ହରଡର ଉଦ୍ଭବ କେନ୍ଦ୍ର ବୋଲି ବୈଜ୍ଞାନୀକମାନେ ଅନୁମାନ କରନ୍ତି  । ପରେ ହରଡ ଭାରତକୁ ଆସିଲା  । ଭାରତରେ ପ୍ରାୟ ୩୦୦୦ ବର୍ଷ ହେବ ହରଡ ଚାଷ ହେଉଛି   ।

ବିସ୍ତୃତି :

ପୃଥିବୀର ଗ୍ରୀଷ୍ମମଣ୍ଡଳୀୟ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ହରଡଚାଷ ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣରେ କରାଯାଏ   । ଆଫ୍ରିକା, ପଶ୍ଚିମ ଭାରତୀୟ  ଦ୍ଵିପପୁଞ୍ଜ, ଶ୍ରୀଲଙ୍କା, ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆ ଓ ମେଘାଳୟରେ ହରଡ ଚାଷ ହୁଏ   । ଭାରତରେ ଏହା ବହୁପରିମାଣରେ ଚାଷ କରାଯାଏ   । ଭାରତର ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶ, ମହାରାଷ୍ଟ୍ର, ବିହାର, ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ, କର୍ଣ୍ଣାଟକ, ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶ ଏବଂ ଗୁଜୁରାଟରେ ହରଡ ଚାଷ କରାଯାଏ   । କେବଳ ଉତ୍ତର ପ୍ରଦେଶରେ  ଭାରତର  ପ୍ରାୟ ୪୦% ଉତ୍ପାଦନ ହୋଇଥାଏ   ।

ହରଡ ଗୋଟିଏ ଗଭୀର ଛେରା ଯୁକ୍ତ ମରୁଡି ସହଣୀ ଫସଲ  । ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, ଅଧିକାଂଶ ହରଡ ଶାଖା ପ୍ରଶାଖା ମେଲି ଝଙ୍କା ଧରେ  ଏବଂ ମାଟିକୁ ଘୋଡାଇ ପକାଏ   । ମାଟିରୁ ଜଳୀୟ ଅଂଶ ଶୀଘ୍ର ନଷ୍ଟ ହୁଏ  ନାହିଁ  । ତୃତୀୟତଃ  ଫୁଲ ଧରିବା ସମୟକୁ ଗଛର ତଳପତ୍ର ଝଡି ମାଟିରେ ପଡି ମଲଚ ପରି ମୃତ୍ତିକାରେ କାମ କରେ   । ବୀଜର ରଙ୍ଗ ଲାଲ, ଖଇରା ଧଳା ଓ ଚିତ୍ରିତ ହୋଇଥାଏ   । ଓଡିଶାର ପୂର୍ବଘାଟ ପର୍ବତମାଳାରେ ପାହାଡିଆ ହରଡ ଚାଷ କରାଯାଏ   । ଏହି ହରଡ ଗଛ ଡେଙ୍ଗା  । ହରଡ ଫାଳ ବଡ ବଡ  । ଏହାକୁ କାନ୍ଦୁଲ ବୋଲି କୁହାଯାଏ  ।

ସଅଳ ତୋଳା ହରଡକୁ ତୁଅର ଏବଂ ବିଳମ୍ବରେ ତୋଳା ହରଡକୁ ଅରହର କୁହାଯାଏ   । ହରଡ ଚୋପା ରଙ୍ଗ, ଆକୃତି ଓ ନାଭିରଙ୍ଗ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଭାରତରେ ମୋଟ ୮୬ ପ୍ରକାର ହରଡ ଚାଷ କରାଯାଏ   । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ୨ଟି ଶ୍ରେଣୀଭୂକ୍ତ କରାଯାଉଛି   ।

1. କାଜାନସ୍ ଇଣ୍ଡିକସ୍ ବାଇକଲର  ବିଳମ୍ବରେ ହେଉଥିବା ସବୁପ୍ରକାର ହରଡ ଏହି ବର୍ଗର ଅନ୍ତର୍ଗତ  । ଗଛଗୁଡିକ ଉଚ୍ଚ, ଘଞ୍ଚ, ଫୁଲର ବର୍ଣ୍ଣ ହଳଦିଆ, ବାଇଗଣି ରଙ୍ଗର ଦାଗ ଥାଇ ଗାଢ ରଙ୍ଗର ଫଳ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟକ ଛୁଇଁରେ ୪-୫ ଟି ଲେଖାଏଁ ମଞ୍ଜି ଥାଏ   । ଫୁଲର ୫ଟି ପାଖୁଡାମଧ୍ୟରୁ ବଡପାଖୁଡାଟିକୁ ଷ୍ଟଣ୍ଡାର୍ଡ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଏହି ପାଖୁଡାଟିର ପୃଷ୍ଟ ଭାଗ ନାଲିରଙ୍ଗର ଶିରାଯୁକ୍ତ   ।
2. କାଜାନସ ଇଣ୍ଡିକସ୍  ଫ୍ଲାଭସ ସଅଳ ପାଚୁଥିବା ହରଡ ଏହି ବର୍ଗର  ।ଗଛଗୁଡିକ ଛୋଟ  । ଫୁଲ ହଳଦିଆ – ଏହାର ଛୁଇଁଗୁଡିକ ସରଳ ଓ ଏଥିରେ ୨-୩ଟି ମଞ୍ଜିଥାଏ   ।

ଉଦ୍ଭିଦ ବର୍ଣ୍ଣନା :

ହରଡ ଲେଗୁମିନୋସି  ବଂଶଜ  । ଉପବଂଶ ପାପିଲିଓନେସି, ପ୍ରଜାତି କାଜାନସ ଜାତି, କାଜାନସ  । ପ୍ରଜାତି – କାଜାନସ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ରହିଛି  । ଉଚ୍ଚତା, ଆଚରଣ, ପାଚିବା ସମୟ, ରଙ୍ଗ, ମଞ୍ଜିର ଭିନ୍ନତାକୁ ନେଇ ଏହାକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ୨ଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି   । ପ୍ରଥମଟି ହେଲା – କାଜାନସ ଇଣ୍ଡିକସ୍ ଭାରା ବାଇକଲର ଅରହର, ଦ୍ଵିତୀୟଟି ହେଲା ତୁଅର  ।

ମୋଟ ଉପରେ ହରଡ ୧-୪ ମିଟର ଉଚ୍ଚତାର ଗଛହୁଏ   । ଅଧିକାଂଶ ହରଡ ଗଛର ୬-୧୦ ଗଣ୍ଠି ମଧ୍ୟରେ ଅର୍ଥାତ୍  ଭୂମି ଉପରୁ ୧୫-୨୫ ସେ.ମି. ଭିତରେ ଶାଖା ପ୍ରଶାଖା ମେଲିଥାଏ  । କାଣ୍ଡ ଶାକ୍ତ ଓ ସିଧା ଭାବରେ ବଢିଥାଏ ଗଛ ବଢିବା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ହରଡକୁ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ – ଯଥା - ଠିଆଳିଆ, ମଧ୍ୟମ ଠିଆଳିଆ ଓ ଝଙ୍କା  ।

ମୂଳ ତନ୍ତ୍ର :

ଆଦିମୂଳରୁ ଅସଂଖ୍ୟ ପାର୍ଶ୍ଵିକ ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଶାଖା ଛେରା ବାହାରିଥାଏ  । ହରଡ ପ୍ରକାର ଅନୁସାରେ ପାର୍ଶ୍ଵିକ ଚେରର ଲମ୍ବ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ  । ସାଧାରଣତଃ ସିଧା ଭାବରେ ବଢିବା କିସମ ହରଡର ଚେର ବହୁତ ତଳକୁ ଯାଇଥାଏ   । ମଧ୍ୟମ ଠିଆଳିଆ ଏବଂ ଝଙ୍କା କିସମ ହରଡର ଚେର କମ୍  ଗଭୀରକୁ ଯାଏ  କିନ୍ତୁ ଘଞ୍ଚ ହୋଇଥାଏ   ।

ପତ୍ର :

ତ୍ରିଉପ ପତ୍ରି, ଲୋମଶ, ଯୌଗିକା   । ମଧ୍ୟ ପତ୍ରଟି ଦୁଇ ପାର୍ଶ୍ଵିକ ପତ୍ରଠାରୁ ଲମ୍ବା, କିନ୍ତୁ ପତ୍ରର ତଳଭାଗରେ ଅଧିକ ଘଞ୍ଚ ଲୋମ ଥିବାରୁ ଧୂସରବର୍ଣ୍ଣ ଦେଖାଯାଏ   । ପର୍ଣ୍ଣିକା ଛୋଟ, ଫଳକ ଲୋମଶ  । ହରଡ କିସମ ଅନୁସାରେ ପତ୍ରର  ସବୁଜତାରେ ଗାଢତ୍ଵ  ଫରକ ହୋଇଥାଏ   । ପତ୍ରର ଲମ୍ବ  ଆକାର ଇତ୍ୟାଦି ହରଡ କିସମ ଅନୁସାରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ   ।

ସ୍ତବକ :

ସ୍ତବକ ଅସୀମ ଓ ଶାଖା ଅଗ୍ରଭାଗରେ ଥାଏ  । ଫୁଲଟି ପୁଷ୍ପଦଣ୍ଡରେ ଅବସ୍ଥିତ   । ହରଡ କିସମ ଅନୁସାରେ ସ୍ତବକରେ ଆକାର ଭିନ୍ନ  ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ   । ପ୍ରତ୍ୟକ ଫୁଲରେ ୫ଟି ବୃତ୍ତି  ଓ ପାଖୁଡା ଥାଏ  । ୧୦ଟି ପୁଂକେଶର ଦୁଇଟି ଗୋଛାରେ ଥାଏ   । ଗୋଟିକରେ ୯ଟି ଓ ଅନ୍ୟଟିରେ ଗୋଟିଏ  । ବିଳମ୍ବ କିସମ ହରଡଫୁଲଗୁଡିକ  ଗୋଟିଏ ପେନ୍ଥାରେ ଥାଏ   । କିନ୍ତୁ ସଅଳ  କିସମର ହରଡର ପ୍ରତି ଗଣ୍ଠିରୁ ଫୁଲ ବାହାରେ   । ପ୍ରତ୍ୟକ ସ୍ତବକର  ପେନ୍ଥାରେ ସାଧାରଣତଃ ୨ଟି ଲେଖାଏଁ ଏକାବେଳକେ ଫୁଲ ଫୁଟିଥାଏ  । କିନ୍ତୁ ଫୁଲ ହରଡ ଅମଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଫୁଟେ  । ଫୁଲଗୁଡିକ ସ୍ଵପରାଗଣ   । କିଛି ଅଂଶ ପର ପରାଗଣ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ  । ଫୁଲ ଫୁଟିବା ପୂର୍ବରୁ ପରାଗସଂଗମ  ହୋଇସାରିଥାଏ   ।

ଶିମ୍ବୀ ବା ଛୁଇଁ

ହରଡ ଫୁଲକୁ ଛୁଇଁ କୁହାଯାଏ   । ହରଡ କିସମ ଅନୁସାରେ ଛୁଇଁଗୁଡିକ ୫-୧୦ ସେ.ମି. ହୋଇଥାଏ  । ଓସାର ୦.୬ ରୁ ୦.୯ ସେ.ମି. ହୋଇଥାଏ   । ଛୁଇଁ ଗୁଡିକର  ରଙ୍ଗ ଶାଗୁଆରୁ ମାଟିଆ ହୋଇଥାଏ   । ବିଳମ୍ବରେ ପାଚୁଥିବା ହରଡ କିସମର  ଛୁଇଁରେ ୪-୫ ଟି ମଞ୍ଜିଥାଏ  । ସଅଳ  ପାଚୁଥିବା ହରଡ କିସମର ଛୁଇଁରେ ୨-୩ଟି ମଞ୍ଜିଥାଏ   ।

ମଞ୍ଜି

କିସମ ଅନୁସାରେ ମଞ୍ଜିର ରଙ୍ଗ, ଆକାରରେ ପ୍ରଭେଦ ଦେଖାଯାଏ  । ମଞ୍ଜି ଗୁଡିକ ଗୋଲ ଆକାର ହୋଇଥାଏ  । ମଞ୍ଜିର ଚୋପା ମଧ୍ୟ ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ

ଚାଷପ୍ରଣାଳୀ

ଜଳବାୟୁ ଓ ଋତୁ :

ବିଷୁବମଣ୍ଡଳୀୟ  ଓ ଉଷ୍ଣ ମଣ୍ଡଳୀୟଜଳବାୟୁ  ହରଡ ଚାଷ ପାଇଁ ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ  । ଏହି ଫସଲର ବର୍ଦ୍ଧନ ଅବସ୍ଥାରେ ଉଷ୍ଣ ଓ ଆର୍ଦ୍ର ଜଳବାୟୁ ଏବଂ ଫୁଲ ଫଳ ଅବସ୍ଥାରେ ଖରାଟିଆ ପାଗ ଦରକାର   । ଫୁଲ ଧରିବା ସମୟରେ କୁହୁଡି ବା ବେଶି ବର୍ଷା ହେଲେ ଫୁଲ ଝଡିପଡେ, ରୋଗ ପୋକ  ଲାଗେ ଓ ଅମଳ କମିଯାଏ  । ହରଡର  ମରୁଡି ସହଣୀ ଶକ୍ତି ଅଛି   ।

ମୃତ୍ତିକା :

ହରଡ ବିଭିନ୍ନ ମୃତ୍ତିକାରେ ଚାଷ କରାଯାଏ  । ବାଲି ଦୋରସା ମାଟିଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ମଟାଳ ଦୋରସା ମାଟି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ମାଟିରେ ହରଡ ଫସଲ ହେବ   । କିନ୍ତୁ ଉର୍ବର ଦୋରସା ମାଟିରେ ହରଡ ସବୁ ମାଟିଠାରୁ ଭଲ ହୁଏ   । କ୍ଷାରୀ ଲୁଣୀ ଓ ପାଣି ଜମି ରହୁଥିବା ଜମିରେ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ସଂଗ୍ରହ କରୁଥିବା ଭାତୁଡି ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଉଥିବାରୁ ଏହିସବୁ ଜମି ହରଡ ଚାଷ ପାଇଁ  ଅନୁପଯୁକ୍ତ  । ନିଗିଡା ଆଲୁଭିଅୟ ମୃତ୍ତିକା ଏବଂ ଦୋରସା ମାଟି ହରଡ ପାଇଁ ଉପଯୁକ୍ତ  । କୃଷ୍ଣ କାର୍ପାସ  ମୃତ୍ତିକାରେ ଜଳ ନିଷ୍କାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିଲେ ହରଡ ଚାଷ ହୋଇପାରିବ  । ନାଲି – ମଟାଳ ଦୋରସା ମାଟିରେ ଜଳ ନିଷ୍କାସନର  ସୁବିଧା ଥିଲେ ହରଡ କରାଯାଇ ପାରିବ   ।

ବିହନ କିସମ :

ବିଭିନ୍ନ ହରଡ କିସମ ଓ ସେଗୁଡିକର ବିଶେଷ ଗୁଣାବଳୀ ନିମ୍ନରେ ଦିଆଗଲା  ।

ହରଡ କିସମ	ଋତୁ	ଅବଧି (ଦିନ)	ମଞ୍ଜି ଛୁଇଁର ରଙ୍ଗ	ହେକ୍ଟର ପ୍ରତି ଅମଳ କୁଇଣ୍ଟାଲ	ଅଞ୍ଚଳ	ବିଶେଷତ୍ଵ
ଏସ୍ - 5	ବର୍ଷା	135	ଲାଲ	12	ସାରା ଓଡିଶା	ଫୁଲ ସମୟରେ ଶସ୍ୟ ସଂରକ୍ଷଣ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଜରୁରୀ
	ଶରତ	115	ଲାଲ	10	ସାରା ଓଡିଶା	ଜଳସେଚନ ଦରକାର
	ଶୀତ	110	ଲାଲ	6	ସାରା ଓଡିଶା	ଗୋଟିଏ ଥାକରେ ଫଳ ଧରେ
ଉପାସ – 120	ବର୍ଷା	120	ଲାଲ	12	ସାରା ଓଡିଶା	ଜଳସେଚନ ଦରକାର
	ଶରତ	110	ଲାଲ	10	ଉପକୂଳ
	ଶୀତ	110	ଲାଲ	8	ଉପକୂଳ
ଆଇ ସି ପି ଏଲ 8304	ବର୍ଷା	100	ଫିକା	8		ଏକା ଥାକରେ ଫଳ ଧରେ
	ଶରତ	100	ଫିକା	6	ସାରା ଓଡିଶା
	ଶୀତ	95	ଫିକା	6	ଉପକୂଳ
ଆଇସ.ପି ଏଲ 87	ବର୍ଷା	130	ଲାଲ	12	ସାରା ଓଡିଶା	3 ଥର ଅମଳରୁ 40 କୁଇଣ୍ଟାଲ ମିଳିପାରେ  । ଏକ ଥାକରେ ଛୁଇଁ ଧରେ
	ଶରତ	120	ବଡଦାନା	6	ଉପକୂଳ
	ଶୀତ	110	ବଡଦାନା	6
ଟି – 21	ବର୍ଷା	150, 160			ସମସ୍ତ ଅଞ୍ଚଳ
ଜାଗୃତି ICPL – 151	ବର୍ଷା	130	ଲାଲ		ସମସ୍ତ ଅଞ୍ଚଳ
	ଶରତ	115	ଲାଲ		ସମସ୍ତ ଅଞ୍ଚଳ
ଆର–60 (ମୁକ୍ତା)	ବର୍ଷା	185	ଲାଲ		ସମସ୍ତ ଅଞ୍ଚଳ
ପି-ଡି-ଏ- 3	ବର୍ଷା	135	ଲାଲ		ସମସ୍ତ ଅଞ୍ଚଳ
ସ.- 11	ବର୍ଷା	180	ଲାଲ		ସମସ୍ତ ଅଞ୍ଚଳ
R-K- 143	ବସନ୍ତ	250	ଲାଲ		ସମସ୍ତ ଅଞ୍ଚଳ

ଜମି ପ୍ରସ୍ତୁତି :

ଜମିକୁ ପ୍ରଥମେ ଲୁହାଲଙ୍ଗଳରେ ଗଭୀର ଚାଷ କରି ଅନାବନା ଘାସ ବାହାର କରି ଦେଇ ମାଟିକୁ ଗୁଣ୍ଡ କରାଯାଏ   । ତା’ପରେ ୨-୩ ଥର କାଠ ଲଙ୍ଗଳରେ ଚାଷ କରି ମଇ ଦେଇ ଜମିକୁ ସମତୁଲ କରାଯାଏ  । ଶେଷ ଓଡ ଚାଷ ସମୟରେ ୧୦ ଗାଡି ହେକ୍ଟର ପିଛା ପୁରୁଣା  ଗୋବର ଖତ ପ୍ରୟୋଗ କରି ମାଟିରେ ଭଲଭାବେ ମିଶାଇ ମଇ ଦେଇ ସମତୁଲ କରାଯାଏ  । ଉଇ ଲାଗିବା ସମ୍ଭାବନା ଥିଲେ ହେକ୍ଟର ପିଛା ୩୬କି.ଗ୍ରା. କୁଇନାଲଫସ୍  ଗୁଣ୍ଡ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ  । ଖତ ଦେବା ଦ୍ଵାରା ଜମିର ଜଳଧାରଣ ଶକ୍ତି ବଢେ ଏବଂ ଅମଳ ଭଲ ହୁଏ  ।

ସାର ପ୍ରୟୋଗ :

ଜମିକୁ ସମତୁଲ କରିବା ପରେ ନିମ୍ନ ବ୍ୟବଧାନରେ ସିଆର ଟାଣି ହେକ୍ଟର ପିଛା ସଅଳ କିସମ ହରଡ ପାଇଁ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଓ ଫସଫରସ୍  ଯଥାକ୍ରମେ ୨୦ ଓ ୪୦ କି.ଗ୍ରା. ଏବଂ ବିଳମ୍ବ କିସମ ହରଡ ପାଇଁ ୨୦ ଓ ୬୦ କି.ଗ୍ରା. ସିଆରରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ  ।

ଉଭୟ ସାରକୁ ଭଲଭାବେ ମିଶାଇ ସିଆରରେ ପକାଇ ମାଟି ଘୋଡାଇ ଦେବା ପରେ  ମଞ୍ଜି ବୁଣାଯାଏ  । ଋତୁ ଭେଦରେ ହରଡ ଲଗାଇବା ବ୍ୟବଧାନ, ବିହନ ପରିମାଣ ଏବଂ ହେକ୍ଟର ପିଛା ଗଛସଂଖ୍ୟା ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ  । ଯଥା –

ବର୍ଷା ଋତୁ

ବ୍ୟବଧାନ (ସେ.ମି.)	ଗଛସଂଖ୍ୟା  ଲକ୍ଷ	ବିହନ ପରିମାଣ  (ହେକ୍ଟର ପ୍ରତି କି.ଗ୍ରା.)
73 X 30	0.44	15

ଶରତ ଓ ଶୀତ ଋତୁ :

ବ୍ୟବଧାନ (ସେ.ମି.)	ଗଛସଂଖ୍ୟା  ଲକ୍ଷ	ବିହନ ପରିମାଣ  (ହେକ୍ଟର ପ୍ରତି କି.ଗ୍ରା.)
30 X 10-15	3.3	20-25

ବିହନ ବୁଣିବା ପ୍ରଣାଳୀ :

ମଞ୍ଜିକୁ ୪-୬ ସେ.ମି. ଗଭୀରରେ ଧାଡିରେ ବୁଣିବା ଉଚିତ  । ଧାଡିରେ ବୁଣିବା ଦ୍ଵାରା ଅନ୍ତଃଚାଷ ଭଲ ହୁଏ   । ବିହନ ବୁଣିବାର ଏକ ସପ୍ତାହ ପୂର୍ବରୁ ବିହନକୁ ଏକ କି.ଗ୍ରା. ବିହନ ପିଛା ୩ ଗ୍ରାମ ଥିରାମ ହିସାବରେ ଭଲଭାବେ ମିଶାଇ ବିଶୋଧନ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ  । ଏହା ଦ୍ଵାରା ଗଛ ରୋଗ ଆକ୍ରମଣରୁ ମୁକ୍ତ ହେବ  । ବିହନ ବୁଣିବା ପୂର୍ବରୁ ଜୀବାଣୁ କଲଚର ଗୋଳାଇ ବୁଣିବା ଦରକାର  । କାରଣ ହରଡ ଫସଲ ନିଜର ଯବକ୍ଷାରଜାନ  ଚାହିଦା ଗଛ ଚେରରେ ବଢୁଥିବା ଜୀବାଣୁ ବା ଗୁଟିକା ସାହାଯ୍ୟରେ ମେଣ୍ଟାଇଥାଏ   । ଏହି ଜୀବାଣୁ ବାୟୁରୁ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ସଂଗ୍ରହ କରି ନିଜେ ବ୍ୟବହାର କରିବା ସହ ହରଡ ଗଛର  ଚାହିଦା ପୂରଣ କରିବାରେ ମଧ୍ୟ ସକ୍ଷମ ହୁଏ   । ବିହନ ଗଜା ହେବାର ୧୪-୨୧ ଦିନ ମଧ୍ୟରେ ଚେରରେ ଗୁଟିକା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଯାଏ  । ଏଣୁ ଜମିରେ ହରଡ ୧୪-୨୧ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭଲଭାବେ ବୃଦ୍ଧି ହେବାପାଇଁ ଯେତିକି ଯବକ୍ଷାରଜାନ ସାର ଦରକାର ସେହି ପରିମାଣ ହରଡ ଗଛକୁ ମୂଳସାର ରୂପେ ଫସଫରସ୍ ସାର ସହ ମିଶାଇ ଦିଆଯାଏ   ।

ପରବର୍ତ୍ତୀ ଯତ୍ନ

ତୃଣକ ଦମନ :

ହରଡ ଗଜା ହେବାର ୨-୩ ସପ୍ତାହ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭଲ ବୃଦ୍ଧି ନ ହେବାରୁ ଅନାବନା ଗଛ ହରଡ ଗଛ ସହ ଖାଦ୍ୟ ଓ ଜଳ ପାଇଁ ପ୍ରତିଦ୍ୱନ୍ଦିତା  କରନ୍ତି   । ଏଣୁ ଏହି ସମୟରେ କୋଡା ଖୁସା ଓ ଘାସ ଦମନ ଆବଶ୍ୟକ   । ଉର୍ବର ମୃତ୍ତିକାରେ ବର୍ଷାଦିନେ ଘାସ ବଛା ଅତି ଆବଶ୍ୟକ   । ଏଣୁ ୧୪-୨୧ ଦିନ ମଧ୍ୟରେ ଥରେ କୋଡା ଓ ଫୁଲ ଧରି ଆସିବା ବେଳକୁ ଅର୍ଥାତ୍ ୪୦-୬୦ ଦିନ ଭିତରେ ଆଉଥରେ ଏଭଳି ୨ଥର ଘାସ ବାଛି ଦେବା ଦରକାର   । ବର୍ଷାଦିନେ ୪୦-୬୦ ଦିନ ଭିତରେ କୋଡା ଖୁସା କରି ଟିକିଏ ମାଟି ଗଛକୁ ଟେକି ଦେଲେ ଗଛ ପଡିଯାଏ  ନାହିଁ   । ଉତ୍ପାଦନ ଭଲ ହୁଏ   । ଭଲ ଜଳ ନିଷ୍କାସନ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ   ।

ଅନେକ ସମୟରେ ମାଟିର ପାଗ ବା ମଞ୍ଜି ଦୋଷରୁ ଜମିରେ ଆବଶ୍ୟକ ସଂଖ୍ୟକ ଗଛ ରହିପାରେ ନାହିଁ  । ତେଣୁ ପ୍ରଥମେ ଗଜା ବାହାରିବାର ୭-୧୦ ଦିନ ମଧ୍ୟରେ ଖାଲି ସ୍ଥାନରେ କିଛି ଭଲ ହରଡ ବିହନ ପୋତି ଦେବା ଦରକାର  । କିଛି ଦିନ ପରେ ଏହି ଗଛଗୁଡିକ ପ୍ରଥମ ଗଛ ସହ ମିଶିଯିବ ଏବଂ ଜମିରେ ଗଛ ସଂଖ୍ୟା ଠିକ୍  ରହିବ  । ସ୍ଥଳବିଶେଷରେ ଧାଡିରେ ଥିବା ଗଛ ସଂଖ୍ୟା ଅଧିକ ଥିଲେ  କୋଡା ଖୁସା ସମୟରେ ବହଳିଆ ଗଛ ପତଳା କରିଦେବା ଉଚିତ  ।

ଜଳସେଚନ ଓ ଜଳ ନିଷ୍କାସନ

ହରଡ ଫସଲର ମରୁଡି ସହଣୀ ଶକ୍ତି ଅଛି   । ବର୍ଷାଦିନେ ଜୁନ୍ ମାସରେ ବୁଣାଯାଉଥିବା ହରଡ ପାଇଁ ପାଗ ନ ଥିଲେ ଜଳସେଚନ କରି ଜମି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ହରଡ ବୁଣାଯାଏ   । ବର୍ଷା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଗଲେ ଜଳସେଚନର ଆବଶ୍ୟକତା ନଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଯଦି ବହୁଦିନ ଧରି ବର୍ଷା ଛାଡିଯାଏ ଜନନକ୍ଷମ ଅବସ୍ଥାରେ ଅତି କମ୍ ରେ ଦୁଇଟି ଜଳସେଚନ ଦରକାର ହୋଇଥାଏ  । ଶୀତଦିନେ ବୁଣାଯାଉଥିବା ହରଡ ଚାଷ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ମତେ ଜଳସେଚନ ଦେଲେ ୨୫-୩୦% ଅମଳ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ   । ଶରତ ଓ ଶୀତଦିନିଆ ହରଡ ଛୁଇଁ ତୋଳିବା ସମୟରେ ଏବଂ ତାର ୧୫-୨୦ ଦିନ ପରେ ଏପରି ଦୁଇଥର ଜଳସେଚନ ଦେବା ଦରକାର  । ବର୍ଷାଦିନେ ହରଡ ଫସଲରେ ଜଳ ଠିଆ ହୋଇ ରହିବା ଉଚିତ୍ ନୁହେଁ   । ଜଳ ନିଷ୍କାସନ ପାଇଁ ଅନ୍ତଃଚାଷ ସମୟରେ ହିଡ ଟେକି ଦେଇଥିଲେ ଅଧିକ ପାଣି ନିଗିଡିଯାଏ  । ଫଳରେ ଭଲ ବାୟୁ  ଚଳାଚଳ ଯୋଗୁଁ ଚେର ସୁସ୍ଥ ରହେ   ।

ଅମଳ ଓ ସାଇତା :

୭୫-୮୦ ଭାଗ ଛୁଇଁ ପାଚ୍ୟ ବାଦାମି ରଙ୍ଗ ହେଲେ ଗଛ ମୂଳରୁ କାଟି ଖରାରେ ଶୁଖାଇ ୩-୪ ଦିନ ପରେ ଅମଳ କରାଯାଏ   । ଡାଳଗୁଡିକ ଶୁଖିଗଲା ପରେ ଠେଙ୍ଗା ଦ୍ଵାରା ପିଟି ଅମଳ କରାଯାଏ   । ତା’ପରେ ପରିଷ୍କାର କରି ଖରାରେ ଶୁଖାଇ ସାଇତିବା ଉଚିତ   । ଶତକଡା ୧୦ ଭାଗ ଜଳୀୟ ଅଂଶ ରହିଲେ ବିହନ ନଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ   । ଏଣୁ ସାଇତି ରଖିବା ପାଇଁ ୧୦ ଭାଗ ଜଳୀୟ ଅଂଶ ରଖିବା ପାଇଁ ହରଡକୁ ଖରାରେ ୨-୩ ଦିନ ଶୁଖାଇ ଦେଇ ସାଇତି ରଖାଯାଏ   ।

ଆଧାର – ଶିକ୍ଷକ ଶିକ୍ଷା ନିର୍ଦ୍ଦେଶାଳୟ ଓ ରାଜ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ଗବେଷଣା ଓ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ପରିଷଦ