ଅବତରଣିକା:-
ଗଣତନ୍ତ୍ର ଲୌକିକ ମତ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଶାସକ ଏବଂ ଶାସିତ ଏପରି ଦୁଇଟି ଗୋଷ୍ଠୀ ଗଣତନ୍ତ୍ରରେ ନଥାଏ , ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ଗୋଷ୍ଠୀ ଅର୍ଥାତ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଠାରେ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ପରିଚାଳନାଗତ ସମସ୍ତ କ୍ଷମତା ନ୍ୟସ୍ତ ଥାଏ । ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ପରିଚାଳନାରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିବା ନିମିତ୍ତ ପରିଚାଳନାଗତ କ୍ଷମତାର ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକାରଣ କରାଯାଇଥାଏ ।
କ୍ଷମତାର କେନ୍ଦ୍ରୀକାରଣ ଏବଂ ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକାରଣ ଦ୍ରୁଷ୍ଟିରୁ ଆଧୁନିକ ଗଣତନ୍ତ୍ରକୁ ଦୁଇ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ , ଯଥା- ଐକକେନ୍ଦ୍ରୀଯ ଏବଂ ରାଷ୍ଟ୍ରସଙ୍ଘୀୟ ରାଷ୍ଟ୍ର ।ଐକକେନ୍ଦ୍ରୀୟ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ପରିଚାଳନାଗତ ସମସ୍ତ କ୍ଷମତା ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ସରକାରଙ୍କ କେନ୍ଦ୍ରୀଭୁତ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଜନସାଧାରଣ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ପରିଚାଳନାର ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୀମିତ କ୍ଷମତା ପାଇଥାନ୍ତି, ଅର୍ଥାତ ସମସ୍ତ ଜନସାଧାରଣ ଏହି ପ୍ରକାର ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ପରିଚାଳନାଗତ କ୍ଷମତା ପାଇବା ନିମିତ୍ତ ସମର୍ଥ ହୋଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ପରନ୍ତୁ,, ରାଷ୍ଟ୍ର ସଙ୍ଘୀୟ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ କ୍ଷମତାର ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକାରଣ ହେତୁ ଦୁଇପ୍ରକାର ସରକାରଙ୍କ ସଂଯୋଜନାରେ ରାଷ୍ଟ୍ର ପରିଚାଳନା ହୁଏ । ଦୁଇ ପ୍ରକାର ସରକାର ମଧ୍ୟରେ କ୍ଷମତା ବଣ୍ଟନ କରାଯାଇଥାଏ । ଜନସାଧାରଣ ଉକ୍ତ ଦୁଇପ୍ରକାର ସରକାରରେ ପ୍ରତିନିଧିତ୍ଵ ମଧ୍ୟରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିଥାନ୍ତି ।
ଏତତବ୍ୟତୀତ ରାଷ୍ଟ୍ରସଙ୍ଘରେ ପ୍ରାଥମିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ସରକାର ହେଉଛି ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା । ସ୍ଥାନୀୟ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ଏବଂ ଆଞ୍ଚଳିକ ଭିତ୍ତିରେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ପରିଚାଳନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ନିମିତ୍ତ କ୍ଷମତା ପ୍ରଦାନ , ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା ମାଧ୍ୟମରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ନିଜର ସାମର୍ଥ୍ୟ ଅନୁଯାୟୀ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସଣରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ପାଇଁ ସୁବିଧାସୁଯୋଗ ପାଇଥାନ୍ତି । ଗୋଟିଏ ବିରାଟ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ଆଞ୍ଚଳିକ ସମସ୍ତ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ କରିବା କେନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ରାଜ୍ୟ ସରକାରଙ୍କ ପକ୍ଷରେ କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ । ତେଣୁ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା ମାଧ୍ୟମରେ ସ୍ଥାନୀୟ ସାମସ୍ୟାଗୁଡିକର ସମାଧାନ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ସ୍ଥାନୀୟ ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ରାଜନୈତିକ ଚେତନା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ଏହା ସତ୍ୟ ଯେ , ଐକକେନ୍ଦ୍ରୀୟ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ , କିନ୍ତୁ ସର୍ବତୋଭାବେ ଏହା ରାଷ୍ଟ୍ରସଙ୍ଘୀୟ ରାଷ୍ଟ୍ର ପରିଚାଳନାରେ ଏକ ଅଙ୍ଗବିଶେଷ ତଥା ନମୁନା । ଅତଏବ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ନୀତି ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ।
“ ସ୍ଵରାଜ ଆସିଅଛି, କିନ୍ତୁ ଜନସାଧାରଣ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ ବୁଝିଛନ୍ତି କି ? ସ୍ଵରାଜ ବା ସ୍ୱାୟତ୍ତ-ଶାସନର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ପ୍ରଭୁତ୍ଵର ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକାରଣ । ସୁତରାଂ ଏହି ସୂତ୍ର ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାମାଜିକ , ଅର୍ଥନୈତିକ ଏବଂ ରାଜନୈତିକ ଜୀବନ ଜାପାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେବା ବିଧେୟ । ଗ୍ରାମଦାନ ଅର୍ଥାତ ଗ୍ରାମ ବିଧାୟନ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଲ୍ଲି କ୍ଷମତାପ୍ରାପ୍ତ ହେବେ, କିନ୍ତୁ ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟବଶତଃ ,ସେମାନେ ସେଥିପ୍ରତି ସଚେତନ ନୁହନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ କିଛି କମ ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟର ବିଷୟ ନୁହେଁ ଯେ ସମସ୍ତ କ୍ଷମତା ପ୍ରକୃତରେ ଦିଲ୍ଲୀ ଏବଂ କୁର୍ନଆଲ ପ୍ରଭୁତି ସ୍ଥାନରେ କେନ୍ଦ୍ରୀଭୁତ ହୋଇ ସେମାନଙ୍କର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରତା ନଷ୍ଟ କରୁଛି ତଥା ଦ୍ରାରିଦ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି । କେବଳ ଗ୍ରାମଦାନ ମାଧ୍ୟମରେ ଦିଲ୍ଲୀଷ୍ଠିତ କେନ୍ଦ୍ରୀଭୁତ କ୍ଷମତା ଗ୍ରାମରାଜକୁ ହସ୍ତାନ୍ତର ହୋଇପାରିବ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗ୍ରାମ ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ରାଜ୍ୟ ରୂପେ ପ୍ରଶାସନିକ ବିଭାଗ ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହେବ । (ବିନୋବାଭାବେ , ଭୂଦାନଠାରୁ ଗ୍ରାମଦାନ) ।
ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ରାଷ୍ଟ୍ରସଙ୍ଘୀୟ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ତରରେ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଜାତୀୟ ସ୍ତରରେ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ଏବଂ ରାଷ୍ଟ୍ରସଙ୍ଘୀୟ ସମ୍ବିଧାନିକ ରୂପେ ରାଜ୍ୟ ସରକାର ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଥିବାବେଳେ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ସଂସ୍ଥା ପରିସ୍ଥିତି ଅନୁଯାୟୀ ଜାତୀୟ ବା ରାଜ୍ୟ ସରକାରଙ୍କଦ୍ଵାରା ସୃଷ୍ଟି । ଆଇନାନୁଯାୟୀ ନିର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଟ ଆଞ୍ଚଳିକ ଭୂଖଣ୍ଡରେ ସୀମିତ କ୍ଷେତ୍ରାଧିକାରରେ ଏହା କାର୍ଯ୍ୟ କରେ । ତେଣୁ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନର ପ୍ରୟୋଜଞି ଆରୋପିତ ସାରତତ୍ଵ ହେଉଛି , ଏହାର ସାମ୍ବିଧାନିକ ସ୍ଥିତି,କ୍ଷେତ୍ରାଧିକାରୀ ଅଧିନସ୍ଥ ଅଞ୍ଚଳରୁ କଣ ଧାର୍ଯ୍ୟ ଦ୍ଵାରା ବିତ୍ତ ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଏହାର କ୍ଷମତା , ସ୍ଥାନୀୟ ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ପ୍ରଶାସନିକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଓ ନିଷ୍ପତ୍ତିକାରଣରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ , ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରଭାବେ ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ ସ୍ଵାଧୀନତା ଏବଂ ପରିଶେଷରେ ଏହାର ବ୍ୟାପ୍ତି ବହୁମୂଖୀ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ।
“ ଏପରିକି ସମ୍ପ୍ରତି ସ୍ଥାନୀୟ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା ଅଧିକ ସୁଯୋଗ ପାଇଥାନ୍ତି । ଯେତେବେଳେ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାରଙ୍କ କ୍ଷମତା ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି , ସେହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାର ମଧ୍ୟ କ୍ଷମତା ହାସଲରୁ ବଞ୍ଚିତ ନୁହନ୍ତି ।
ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ସରକାର ବିବିଧ , ବ୍ୟାପ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ।ବଳୀ ହେତୁ ଏବଂ ଆଇନାନୁଯାୟୀ ସ୍ଥାନୀୟ ସମସ୍ୟାଗୁଡିକର ସମାଧାନ ନିମିତ୍ତ ଏହା ପ୍ରଶାସନିକ ସ୍ଵତନ୍ୟ ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଵାଧୀନତା ପାଇବା ଆବଶ୍ୟକ ।
“ ସାଧାରଣ ଦ୍ରୁଷ୍ଟିରୁ ବିଧିବଦ୍ଧ ଅଧିକାରପ୍ରାପ୍ତ ଏବଂ ଆଞ୍ଚଳିକ,ଅଣ-ସାର୍ବଭୌମ ଜନସଂପ୍ରଦାୟ ନିଜର ସମସ୍ୟାବଳୀ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନିମିତ୍ତ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ସଂଗଠନକୁ ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ସରକାର କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ବାହ୍ୟ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରୁ ମୁକ୍ତ ସବ୍ୟାପାରର ପରିଚାଳନା ନିମିତ୍ତ କ୍ଷମତାଯୁକ୍ତ ସ୍ଥାନୀୟ ଜନସଂପ୍ରଦାଯର ସ୍ଵ-ପ୍ରଶାସନ କର୍ତ୍ତୁପକ୍ଷ ସହ ସରକାର ସୃଷ୍ଟି ସୁସ୍ପଷ୍ଟ । “
ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ସରକାର ଗଣତନ୍ତ୍ରର ମୌଳିକ ସଂଗଠନ । ଆଧୁନିକ ଗଣତନ୍ତ୍ରରେ ଏହାର ଭୂମିକା ଅତୀବ ତତ୍ପର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ । ଅଧଃ ସାର୍ବଭୌମ , ଭୌଗଳିକ ଅଙ୍ଗ ହିସାବରେ ସ୍ୱାୟତ୍ଵ ସରକାର ସାର୍ବଭୌମ ରାଷ୍ଟ୍ର ବା ଅର୍ଦ୍ଧ-ସାର୍ବଭୌମ , ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହାର ନିଧୀଷ୍ଟ ଭୂଖଣ୍ଡ , ଜନ ସମଷ୍ଟି ଏବଂ ସର୍ବସାଧାରଣ କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ବାହ ନିମିତ୍ତ ସଂଗଠନ କର୍ତ୍ତୃତ୍ଵ ଥାଏ । “ ସୀମିତ ଭୂଖଣ୍ଡ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ସରକାର ସ୍ଥାନୀୟ ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ଆଞ୍ଚଳିକ ସମସ୍ୟାଗୁଡିକର ସମାଧାନ ପାଇଁ ମତପ୍ରକାଶ କରିବାରେ ସୁଯୋଗ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ସ୍ଥାନୀୟ ବ୍ୟାପାରଗୁଡିକର ଯତ୍ନନେବା ସକାଶେ ପ୍ରତିନିଧି ବାଛିବା ନିମିତ୍ତ ସାମର୍ଥ୍ୟ ଏହା ସ୍ଥାନୀୟ ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।
ଜନସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ , ଶିକ୍ଷା , ସାଧାରଣ କଲ୍ୟାଣ ପ୍ରଭୁତି ମୌଳିକ ପ୍ରୟୋଜନ ଏବଂ ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ଵାର୍ଥସିଦ୍ଧି ନିମିତ୍ତ ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା ମାଧ୍ୟମରେ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ କ୍ଷମତାର ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂଗଠନ ଗଣତନ୍ତ୍ରର ମୌଳିକ ପିଣ୍ଡ ଏବଂ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଅର୍ଥନୈତିକ , ରାଜନୈତିକ ଓ ସର୍ବୋପରି ସାମାଜିକ ପ୍ରଗତି ନିମିତ୍ତ ଏହାର ଅବଦାନ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା କେବଳ ବାହୁଲ୍ୟ କହିଲେ ଅତ୍ୟକ୍ତି ହେବ ନାହିଁ । ଜାତୀୟ ପୁନର୍ଗଠନ ନିମିତ୍ତ ବିବିଧ କାର୍ଯ୍ୟ , ସ୍ଥାନୀୟ ସଂଗଠନମାନଙ୍କର ଇଛାକୃତ ଅଂଶଗ୍ରହଣ , ଅନ୍ତର୍ଭୂକ୍ତିକରଣ , ସହଯୋଗ,ସହାୟତା ଏବଂ ସମର୍ଥନ ଆବଶ୍ୟକ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥାର ଆଧୁନିକୀକରଣ ଏକାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ ।
ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାର ପୁନଶ୍ଚ ବ୍ୟକ୍ତିର ମୌଳିକ ଅଧିକାର ସୁରକ୍ଷା କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସୁନାଗରିକ ଏବଂ ନିଃସ୍ଵାର୍ଥପର ସେବା ବିଷୟରେ ଶିକ୍ଷା ଦିଏ ।
ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା ଗଣତନ୍ତ୍ରର ମୂଳଦୁଆ ତଥା ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗକାରୀ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏହା ଗଣତନ୍ତ୍ରର ବାସଗୃହ ଓ ଉଦ୍ୟାନ । ଏହା ସାଧାରଣ ସ୍ଵାର୍ଥକୁ ଗୋଷ୍ଠୀଗତ ଜୀବନଜାପାନରେ ପ୍ରତିପାଦାନ କରିଥାଏ ଏବଂ ସ୍ଥାନୀୟ ବ୍ୟାପାରର ପରିଚାଳନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ଯୋଗସୂତ୍ରକାରୀ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ।
ପୁନଶ୍ଚ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥାର ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ମହତ୍ଵ ହେଉଛି ଏହା ଲୌକିକ ଆଶା ଏବଂ ପରିପ୍ରକାଶ , କାରଣ ଏହା ଆଧୁନିକ ସଭ୍ୟ ଜୀବନଜାପାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜନସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ , ରାସ୍ତାଘାଟ , ଗମନାଗମନର ଉନ୍ନତି , ବିଦ୍ୟୁତ ସରବରାହ , ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର ଏବଂ ସର୍ବୋପରି ଚିତ୍ତବିନୋଦନ ନିମିତ୍ତ ଆବସାୟକୀୟ ଉପାଦାନ ପରିବେଶନ କରିଥାଏ ।
ସ୍ଥାନୀୟ ଶାସନ ସଂସ୍ଥାମାନ ସମ୍ବିଧାନଦ୍ଵାରା କିମ୍ବା ବିଧାନମଣ୍ଡଳର ଆଇନଦ୍ଵାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାନ୍ତି । ଯେତେବେଳେ ସ୍ଥାନୀୟ ସଂସ୍ଥା ସମ୍ବିଧାନଦ୍ଵାରା ସୃଷ୍ଟି ହୁଅନ୍ତି , ସେଗୁଡିକୁ ବିକେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ସଙ୍ଘୀୟ ସ୍ଥାନୀୟ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା କୁହାଯାଏ । ସେହିପରି ଯେତେବେଳେ ସ୍ଥାନୀୟ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା ବିଧାନମଣ୍ଡଳଦ୍ଵାରା ସୃଷ୍ଟି ହୁଅନ୍ତି , ସେଗୁଡିକୁ ଐକକେନ୍ଦ୍ରୀୟ ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାର କୁହାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରକାରର ଶାସନ ସଂସ୍ଥା ବିକେନ୍ଦ୍ରିୟ ବା ମିଶ୍ରିତ ଧରଣର ଅବସ୍ଥିତିରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି ।
ଏକ ଜନକଲ୍ୟାଣ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ବିବିଧ କାର୍ଯ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ଏବଂ ରାଜ୍ୟ ସରକାରଙ୍କ ମିଳିତ ଉଦ୍ୟୋଗରେ ସେମପାଦନ କରାଯାଇଥାଏ , କିନ୍ତୁ କେତେକ ସମସ୍ୟାର ଆଶୁ ସମାଧାନ ପ୍ରୟୋଜନ ହେତୁ ସେଗୁଡିକ କେନ୍ଦ୍ର କିମ୍ବା ରାଜ୍ୟ ସରକାର ଦ୍ଵାରା ସମାହିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ପ୍ରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ ସମସ୍ତ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଏକ ପ୍ରଗତିଶୀଳ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ଜାତୀୟ ପ୍ରଗତି ତଥା କଲ୍ୟାଣ ନିମିତ୍ତ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାରର ସହଯୋଗ ବ୍ୟତିରେକ ଜାତୀୟ ସରକାର କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟରେ ସଫଳତା ଅର୍ଜନ କରିପାରିବେ ନାହିଁ ।
ଅଧିକନ୍ତୁ , ବିବିଧ ଆଞ୍ଚଳିକ ବ୍ୟାପାର କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ବା ରାଜ୍ୟ ସରକାର ପ୍ରତି ଏକ ଜଟିଳ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ତେଣୁ ସ୍ଥାନୀୟ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥାଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ପୁନଶ୍ଚ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା ବିବିଧ କାର୍ଯ୍ୟର ନିଷ୍ପତ୍ତିକରଣ ନିମିତ୍ତ ପୌରାଞ୍ଚଳ ଅଧିବାସୀମାନଙ୍କର ସେବା କରିଥାଏ । ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା କ୍ଷମତା କର୍ତ୍ତୃତ୍ଵବୋଧ ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ । ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନର ଏକ ବିଦ୍ୟଗୁଣ ଏହି ଯେ , ଏହା ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀମାନନାକ ମଧ୍ୟରେ ସହଜ, ସରଳ , ସୌଜନ୍ୟ ସ୍ଥାପନ କରିଥାଏ ।
ଏହିପରି, ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନ ଶିକ୍ଷାକେନ୍ଦ୍ର ହିସାବରେ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ସ୍ଥାନୀୟ ରାଜନୀତି ବିଷୟରେ ତାଲିମ ଦେଇତାହାଏ । ଏହା ନାଗରିକତାର ମୌଳିକ ଶିକ୍ଷାକେନ୍ଦ୍ର ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ।
ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା ଦୁଇଟି ଉପାୟରେ ବିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥାଏ ;ଯଥା- ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ ଏବଂ ସ୍ଥାନୀୟ ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ଅଂଶଗ୍ରହଣ ।
ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଓ ରାଜନୈତିକ କ୍ଷମତାର ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ ଦ୍ରୁଷ୍ଟିରୁ ସ୍ଥାନୀୟ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା ବହୁ ସାହାଜ୍ଯ କରିଥାଏ । କେନ୍ଦ୍ର ଓ ରାଜ୍ୟ ସରକାରମାନଙ୍କର ସ୍ଥାନୀୟ ଦାୟିତ୍ଵ ମେଣ୍ଟାଇବା କାର୍ଯ୍ୟରେ ସେମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରି ଏହା ସରକାରର ଏକ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଅଙ୍ଗରୂପେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଏହି ସମ୍ପର୍କରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ , କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଶାସନ ପଦ୍ଧତିରେ ଅନମିନିୟତା ଦୂର କରି ସ୍ୱାୟତ୍ଵ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା ଦୈନନ୍ଦିନ କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ବାହରେ ଅଧିକ ଦକ୍ଷ ହୋଇପାରିବ । ରାଷ୍ଟ୍ରସଙ୍ଘୀୟ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ କେନ୍ଦ୍ର ଓ ରାଜ୍ୟସ୍ତରୀୟ ବିଭାଗୀୟ ପ୍ରଶାସନିକ ବିଭେଦ ଦୂର କରି ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାର ସମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ବହୁମୂଖୀ ଉନ୍ନତିମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟଦ୍ଵାରା ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ସମନ୍ଵୟ ରକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯୋଗସୂତ୍ର ରକ୍ଷାକାରୀ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ । ସେହିହେତୁ , ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାର ବିଭାଗୀୟ କୁଶଳୀ ବିଶେଷଜ୍ଞ ନାଗରିକମାନନାକ ସେବାରେ ନିୟୋଜିତ କରିପାରେ ।
ଜାତୀୟ ଐକ୍ୟ ଓ ସଂହତି ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଦିଗରେ ନାଗରିକମାନଙ୍କର ଅଂଶଗ୍ରହଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାରର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ପୁନଶ୍ଚ, ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ଅନିର୍ବାର୍ଯ୍ୟ ଯେ ପ୍ରଶାସନିକ ଦାୟିତ୍ଵ କେନ୍ଦ୍ର, ରାଜ୍ୟ ଓ ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ଭାବେ ବଣ୍ଟନ ହେବା ଉଚିତ । କାରଣ ସ୍ଥାନୀୟ ସମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଅଭାବ ପୂରଣ ଦିଗରେ ଅସାମର୍ଥ୍ୟ ଜାତୀୟ ଯୋଜନାର କୋଣସି ମୂଲ୍ୟ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାର ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ଭାବେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ଅଂଶଗ୍ରହଣର ପରିବାହକ । ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାରୀ ସଂସ୍ଥା ଗଣତନ୍ତ୍ରର ମୂଳଦୁଆ ଏବଂ ତାଲିମକେନ୍ଦ୍ର । ଏହା ଜାତୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ବା ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାର ରୂପେ କଥିତ ହୁଏ । ସ୍ଥାନୀୟ ସଂସ୍ଥା ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ନିମିତ୍ତ ଜନସାଧାରଣନାକ ମାନସିକ ଅବସ୍ଥାର ଉନ୍ନତି ଏବଂ ପରିଚାଳନାଗତ ଅଭ୍ୟାସ ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ ।
ଅଧୁନା ପୃଥିବୀରେ ବିଭିନ୍ନ ଧରଣର ସାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା ବା ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାର କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଅଛି । ଯାହାହେଉନା କାହିଁକି , ପାଞ୍ଚ ପ୍ରକାର ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାର ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ । ସେଗୁଡିକ ହେଲା –ଐକକେନ୍ଦ୍ରୀୟ , ବିକେନ୍ଦ୍ରୀୟ ,ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ନେପୋଲିଓନିକ , କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ରାଷ୍ଟ୍ର ସଙ୍ଘୀୟ ବିକେନ୍ଦ୍ରିୟ ଏବଂ ଉତ୍ତର ଔପନିବେଶକ
ଭାରତରେ ସାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥା
ଭାରତୀୟ ଜଣ ଚିତ୍ରଣରେ ଦୁଇ ପ୍ରକାର ଅଧିବାସୀ ଏବଂ ଭୂଖଣ୍ଡ ଅବସ୍ଥିତ , ଯଥା ଗ୍ରାମ୍ୟ ଓ ପୌର । ତେଣୁ ଭାରତରେ ଦୁଇ ଶ୍ରେଣୀୟ ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାର ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ;ଯଥା,ଗ୍ରାମ୍ୟ ଓ ପୌର । ରାଜନୈତିକ ପରିସ୍ଥିତି ସାମାଜିକ ପରିସ୍ଥିତିରୁ ସୃଷ୍ଟି । ଏହା ସାମାଜିକ ଭିନ୍ନତା ଓ ବିଭେଦ ମଧ୍ୟରେ ଯୋଗସୂତ୍ରରକ୍ଷକ । ଏହି ହେତୁ ପୌରିକରଣ ପ୍ରଶାସନିକ ଦକ୍ଷତାର ସ୍ଥାନୀକରଣ କରି ସ୍ଥାନୀୟ ପୌର ଅଧିବାସୀମାନଙ୍କର ଆକାଂକ୍ଷା ପୂର୍ଣ୍ଣ କରିଥାଏ । ପୌରିକରଣ ସ୍ଥାନୀୟ ଶାସନର ଏକ ଅଂଶ ହିସାବରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଉନ୍ନତି ଏବଂ ବୈଷୟିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଘଟାଇବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ଆଧୁନିକୀକରଣରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।
ପୌରିକରଣ ଓ ଆଧୁନିକୀକରଣ ଓତପ୍ରୋତଭାବେ ଜଡିତ । ପୌରିକରଣ ଏକ ସ୍ଥାନୀୟ ସରକାରର ପ୍ରଣାଳୀ ଭାବରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଟ ସାମାଜିକ ଜୀବନର ଜନଚିତ୍ରିତ,ସାମାଜିକ , ଅର୍ଥନୈତିକ , ଯାନ୍ତ୍ରିକ ଓ ପାରିପାର୍ଶ୍ଵିକ ବିଭବରେ ଲୌକିକ ସ୍ଥିତିଗତ , ଆଞ୍ଚଳିକ ଏବଂ ପରିବର୍ତ୍ତନ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶିତ ହେଲା । ଉକ୍ତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ବସତି ନିମିତ୍ତ ନଗରାସ୍ଥଳ ଦିଗରେ ଅଧିକ ମନୋନିବେଶ କରାଇଲା । ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ ପରିତ୍ୟାଗ କୃ ସହରାଞ୍ଚଳରେ ବାସ କରିବାପାଇଁ ସମସ୍ତେ ଅଧିକ ପ୍ରୟାସୀ ହେଲେ । ଫଳତଃ ପରପମ୍ପରିକ ଗ୍ରାମ ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲା । ଦିନକୁ ଦିନ ସହରାଞ୍ଚଳରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା ।
ଶିକ୍ଷାଗତ ସୁବିଧାସୁଯୋଗ ଓ ଶିଳ୍ପ ସ୍ଥାପନର ପ୍ରସାର ହେତୁ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳର ଜନବସତିର ସହରାଞ୍ଚଳକୁ ବସତି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦ୍ଵାରା ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ ପୌରିକରଣ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ହେଲା । କୃଷିଗତ ସମାଜରୁ ଶିଳ୍ପଗତ ସମାଜକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହିଁ ଗ୍ରାମଞ୍ଚଳ ନଗରାଞ୍ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସୃଷ୍ଟି କଲା ।
ସ୍ଵାଧୀନତା ଶିଳ୍ପୀକରଣ ବିଷୟରେ ଆଲୋକପାତ କଲା ଏବଂ ଶିଳ୍ପୀକରଣ ପୌରୀକରଣ ନିମିତ୍ତ ଉତ୍ସାହିତ ହେଲା । ପୌରୀକରଣର ବିଭିନ୍ନ କରଣ ମଧ୍ୟରୁ ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ-ସାଂସ୍କୃତିକ କାରଣ ହେଉଛି ମୌଳିକ । “ ତେଣୁ ପୌରୀକରଣ ପ୍ରଧାନତଃ ଚାରିଟି ପ୍ରଣାଳୀଦ୍ଵାରା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ , ଯଥା- ଜନଚିତ୍ର ପରିବେଶ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ , ସାମାଜିକ –ବୈଷୟିକ ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ।
ପୌରୀକରଣ ଏକ ଗତିଶୀଳ ପ୍ରଣାଳୀ ।“ ପୌରୀକରଣ ପଦ୍ଧତି ନିଃସନ୍ଦେହରେ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଅନେକ ବର୍ଷ ଧରି ବିଶେଷତଃ ଅନୁନ୍ନତ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ଯେଉଁଠାରେ ଶିଳ୍ପକରଣ ଉନ୍ନତ ଅବସ୍ଥାକୁ ଗତିକରୁଛି ସେଠାରେ କ୍ରମାଗତଭାବେ ଚାଲୁରହିବ । “ ସଂକ୍ଷେପରେ କହିଲେ “ ପୌରୀକରଣ କେବେହେଁ ଜନସଂଖ୍ୟା ନିବିଡତାର ଏକ ସୂଚୀ ନୁହେଁ, ବରଂ ଜାତିର ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ଢାଞ୍ଚାରେ ବହୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆନେ ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତିର ମାନସିକ ଅବସ୍ଥାରେ କ୍ରମାଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟାଇଥାଏ । ଫଳତଃ , ସହରର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିହେତୁ ପୌର ଜୀବନଜାପାନ ଅଧିକ ଜଟିଳ ଏବଂ ସମସ୍ୟାବହୁଳ ହୁଏ , ଏହିପରି ପୌର ଜୀବନଜାପାନ ପ୍ରୟୋଜନ ହୁଏ । “
“ପୌର ରାଜନୈତିକ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡିକ ଆଧୁନିକୀକରଣ ବ୍ୟଥିକା । ସାମାଜିକ ଓ ରାଜନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିବା ଓ ପରିଚାଳିତ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଏଗୁଡିକର ପୌର ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାନ୍ତି” ।
“ସ୍ତରକୁସ୍ତର , ସହରର ଉନ୍ନତି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ପୌର ଜୀବନଯାପନ ଅଧିକ ଜଟିଳ ହୁଏ । କାଳକ୍ରମେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଜୀବନଯାପନକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାପାଇଁ ଅସମର୍ଥ ହୁଏ,ସେତେବେଳେ ତାହାପାଇଁ ସ୍ଥାନୀୟ ଆଞ୍ଚଳିକ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ହସ୍ତକ୍ଷେପ ପ୍ରୟୋଜନ ହୁଏ । ସମ୍ପତ୍ତିର ସୁରକ୍ଷା , ଶିକ୍ଷାର ସୁବିଧାସୁଯୋଗ ଏବଂ ନାଗରିକ କଲ୍ୟାଣ ନିମିତ୍ତ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।
ତେଣୁ ଏହା ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ , ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ଇଚ୍ଛାକୁ ରାଜନୀତିକରଣ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରଶାସନିକ ପୌରୀକରଣ ଏକ ନୀତି । ଅଧିକାଂଶ ସାମାଜିକ ଘଟନାସ୍ଥଳୀ ସଦୃଶ ସହରମାନ ସର୍ବଦା ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ । ସେମାନଙ୍କର ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ କ୍ଷୟ ଚିରନ୍ତନ । କେତେକ ଆହାର ବଡ ବଡ ସହରରେ ପ୍ରତିଫଳନଦ୍ଵାରା ପୁନର୍ଗଠିତ ହେଉଛନ୍ତି । ଏହିପରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ସହର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରଭାବରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୁନତି । ତେଣୁ ସହରମାନ ବର୍ତ୍ତମାନ ଅବସ୍ଥାରେ ପହଞ୍ଚି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଛନ୍ତି,ସାଂପ୍ରତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହ ମିଳିମିଶି ଚଳନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ ସାଂପ୍ରତିକ ପରିସ୍ଥିତିରେ ବୈଷୟିକ କ୍ରମୋନ୍ନ ତିର ମୂଲ୍ୟ ଏତେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଯେ , ଯେଉଁ ସହର ଗତକାଲି ଅତ୍ୟାଧୁନିକ ପାରି ଜଣାପଡୁଥିଲା , ତାହା ଆଜି ପୁରୁଣା , ଅଚଳ ହୋଇଗଲାଣି ।
ଯେଉଁ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳର ଲୋକେ ସ୍ଥାନ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ସହର,ନଗରରେ ବସବାସ କରନ୍ତି, କ୍ରମେ ପୌର ଚଳନରେ ମିଳିମିଶି ଚଳନ୍ତି , କିନ୍ତୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ଖାପଖୁଆଇ ଚଳିବାକୁ ସମୟ ଲାଗେ । ପରେ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବଂଶଧର ତାହା ପୂରଣକରି ସହରୀ ପାଲଟିଯାଆନ୍ତି ।
ସ୍ମରଣାତୀତକାଳରୁ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଭାରତରେ ସଫଳତା ଲାଭ କରିଆସିଛି । ଭାରତରେ ଏହା ଏକ ସୁଦୀର୍ଘ ଇତିହାସ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି । ପ୍ରାଚୀନ ଗ୍ରାସ ଏବଂ ରୋମ ଦେଶରେ “ ନଗଦ ରାଷ୍ଟ୍ର” ସୃଷ୍ଟିର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବରୁ , ଭାରତରେ ପ୍ରାକଜୈବିକ ଏବଂ ବୈଦିକ ଯୁଗରେ ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ଅନୁଷ୍ଠାନ ସଫଳତା ଲାଭ କରିଥିଲେ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ସଭ୍ୟତାର ଆକ୍ରମଣଦ୍ଵାରା ଭାରତ ଉତ୍ପୀଡନ ହୋଇଅଛି । ସମୟର ପ୍ରୟୋଜନ ଅନୁଯାୟୀ ବିଭିନ୍ନ ଦ୍ରୁଷ୍ଟିରୁ ସଭ୍ୟତାର ପ୍ରତିଫଳନସ୍ୱରୂପ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଶାସନ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଭାରତରେ ପରିଲିଖିତ ହୁଏ ।
ପରନ୍ତୁ ସାଂପ୍ରତିକ ପ୍ରଚଳିତ ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରାଚୀନକାଳର ବ୍ୟବସ୍ଥାଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ଇତିହାସ ସ୍ପଷ୍ଟ ଚିତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରେ ଯେ , ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗ୍ରାମରେ ସ୍ଵୟଂ ପରିଚାଳିତ ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ସଂସ୍ଥା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଥିଲା ।
ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତ ଇତିହାସରେ ବୈଦିକଯୁଗରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଗ୍ରାମ୍ୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ଗ୍ରାମ ଗୁଡିକ ସାୟତ୍ତରେ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ସରଳ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ କରିପାରୁଥିଲେ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଅନ୍ୟ ରାଜ୍ୟମାନ ତୁଳନାତ୍ମକ ହିସାବରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ଥିବାରୁ କେନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ରାଜ୍ୟ ସରକାର ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଭେଦ ନ ଥିଲା । କାଳକ୍ରମେ ସ୍ଥାନୀୟ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ନିମିତ୍ତ ପୃଥକ ପ୍ରଶାସନିକ ସଂସ୍ଥାର ପ୍ରୟୋଜନ ହେଲା । ରାଷ୍ଟ୍ରର ଆୟତନ ବୃଦ୍ଧି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଦୁଇ ପ୍ରକାର ଶାସନ , ଅର୍ଥାତ କେନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ରାଜ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଆପାତତଃ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା । ମୌଳିକ ହିସାବରେ ଗ୍ରାମମାନ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ବାସ୍ତବ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ କେନ୍ଦ୍ର ଶାସନରୁ ମୁକ୍ତି ଥିଲେ । ଗ୍ରାମ୍ୟ ଗୋଷ୍ଠୀଦ୍ଵାରା ଗ୍ରାମୀଣ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରଶାସନିକବର୍ଗ ନିଯୁକ୍ତି ପାଉଥିଲେ । କ୍ରମେ କ୍ରମେ ସେମାନେ ରାଜାଙ୍କ ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧିନ ହେଲେ ।
ଋଗ ବେଦରେ ନଗରର ଶାସନମୁଖ୍ୟ , ପୁରପତିଙ୍କ ବିଷୟ ଆମେ ଦେଖିବାକୁ ପାଉ । ବେଦରେ ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତର ଉଭୟ ପୌର ଏବଂ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ବିଷୟକ ବର୍ଣ୍ଣନା ପରିପୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ମନୁ ହେଉଛି ବେଦର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସାମାଜିକ ନୀତିଶସ୍ତ୍ରର ସମ୍ବିଧାନ । ମନୁସଂହିତା ଅନୁଯାୟୀ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସହରରେ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ନିମିତ୍ତ ଜଣେ ଅର୍ଥରକ୍ଷକ ନିଯୁକ୍ତି ହୋଇଥାନ୍ତି । ତାଙ୍କୁ “ ସର୍ବର୍ଥେ ଚିନ୍ତକ” ନାମ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ସେ ତାରକାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ଉଜ୍ଵଳ ଗ୍ରହସଦୃଶ ଅଧିରକ୍ଷକ । ସମ୍ଭବତଃ ସେ ପୌର ପରିଷଦର ଅଧ୍ୟକ୍ଷଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ ।
ମନୁଙ୍କ ସମୟରେ ଗ୍ରାମ୍ୟ ପ୍ରଶାସନିକ କର୍ମଚାରୀ ସରକାରୀଭାବେ ଗଣ୍ୟ ହେଲେ ଏବଂ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ଅନୁଷ୍ଠାନମାନ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାରଙ୍କର ଅଧିନସ୍ଥ ହିସାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କଲେ ।
ଭାରତରେ ସ୍ଵାୟତ୍ତ ଶାସନର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଚିତ୍ର କୌଟଲ୍ୟ (ଚାଣକ୍ୟ) ଙ୍କ ମହାନ ଗ୍ରନ୍ଥ ଅର୍ଥଶସ୍ତ୍ରରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି ।
କୌଟଲ୍ୟ ଖ୍ରୀପୂ ୩ ୟ ଶତାଦ୍ଦୀରେ “ ନନ୍ଦବଂଶ” ର ରାଜତ୍ଵ ସମୟରେ ତାଙ୍କର ସାମାଜିକ , ରାଜନୈତିକ ତତ୍ଵ ଲେଖିଥିଲେ । ସେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନଯାପନ ତଥା ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଶାସନ ବିଷୟରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ନୀତିନିୟମ ବିଷୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି । ରାଷ୍ଟ୍ରର ସୁପରିଚାଳନା ଏବଂ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ନିମିତ୍ତ ସେ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରକୁ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ ।
କୌଟଲ୍ୟ ଗ୍ରାମ ସଂଗଠନ ଏବଂ ପରିଚାଳନା ନିମିତ୍ତ ସରକାରୀ ଅଧିରକ୍ଷକଙ୍କର ଦାୟିତ୍ଵ ଏବଂ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ବିଷୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଅଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ ଶାସନ ଚାରିପ୍ରକାର (ଚତୁଃକୈନ୍ଦ୍ରିକ), ଯଥା – ବିଚାରକୈନ୍ଦ୍ରିକ , ବଳକୈନ୍ଦ୍ରିକ , ଗଠନକୈନ୍ଦ୍ରିକ ଓ ଭୟକୈନ୍ଦ୍ରିକ ।
ସେ ମଧ୍ୟ ଜନକଲ୍ୟାଣ ରାଷ୍ଟ୍ରର ସୁପରିଚାଳନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ନଗର ଗଠନ । ନାଗରିକତା ଏବଂ ନଗରର ଅଧିରକ୍ଷକଙ୍କର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରିଅଛନ୍ତି । ସେ ପୌର ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ଯେ-
ଜନ ସ୍ଵଦେଶ ଭିଷାନ୍ଧ୍ୟ ବମନେନ ବା ନିବେଶୟତ ।
ଚତୁଃଶତଃ ଗ୍ରାମ୍ୟମ୍ ଦ୍ରୋଣମୁଖମ୍
ଦଶଗ୍ରାମ ସଂଗ୍ରହେଣ ସଂଗ୍ରାହଣମ୍ ସ୍ଥାପୟେତ “
ଦ୍ଵାରନ୍ୟନ୍ତ୍ର ପାଲଧିଷ୍ଠାନି ସ୍ଥାପୟେତ । “
ମେଘାସ୍ଥାନିସ୍ ଙ୍କ ବିବରଣୀରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ , ରାଜଧାନୀ ନଗରରେ ଶାସନ ଗୋଟିଏ ପୌର ପରିଷଦଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହେଉଥିଲା । ଏହି ପୌର ପରିଷଦ ୩୦ ଜନ ସଭ୍ୟବିଶିଷ୍ଟ ଏବଂ ଛଅଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଭାଗରେ ପାଞ୍ଚଜଣ କରି ସଭ୍ୟ ଥିଲେ । ମେଘାସ୍ଥାନିସ୍ ଖ୍ରୀ. ପୂ ତୃତୀୟ ଶତାଦ୍ଦୀର ଥିଲେ ।
“ ଯେଉଁମାନେ ନଗରର ଦାୟିତ୍ଵରେ ଥିଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ଛଅଟି ବିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଭାଗରେ ପାଞ୍ଚଜଣ ରହିଥିଲେ । ପ୍ରଥମ ବିଭାଗର କର୍ମଚାରୀ ସହରର ଶିଳ୍ପକଳା ସମ୍ପର୍କୀୟ ସମସ୍ତ ବିଷୟପ୍ରତି ଦ୍ରୁଷ୍ଟି ରଖିଥିଲେ । ତୃତୀୟ ବିଭାଗର କର୍ମଚାରୀ ବିଦେଶୀମାନଙ୍କର ଚିତ୍ତବିନୋଦନ ଦାୟିତ୍ଵରେ ଥିଲେ । ସେମାନେ ବିଦେଶୀମାନଙ୍କର ରହଣି,ସେମାନଙ୍କର ଜୀବନଯାପନ ପ୍ରତି ନଜର ରାଖୀ ସେମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିଲେ ।
ବିଦେଶୀମାନେ ଏହି ଦେଶ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ଯିବା ସମୟରେ ସେମାନଙ୍କୁ ଶରୀର ରକ୍ଷା ନିମିତ୍ତ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ,ଅଥବା ସେମାନେ ଯଦି ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରଣଟି ତାଙ୍କର ସମ୍ପତ୍ତି ସମ୍ପର୍କୀୟମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି । ବିଦେଶୀମାନେ ପୀଡିତ ହେଲେ ଚିକିତ୍ସା କରନ୍ତି ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କଲେ ସବ ସତ୍କାର କରନ୍ତି । ତୃତୀୟ ଶ୍ରେଣୀୟ କର୍ମଚାରୀ ମାପ ଓ ଓଜନ ଦାୟିତ୍ଵରେ ଥିଲେ ଏବଂ ଋତୁ ଅନୁଯାୟୀ ବିଭିନ୍ନ ଉତ୍ପାଦନ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୁଷମ ବ୍ୟବସ୍ଥା ତଦାରଖ କରୁଥିଲେ । ଦୁଇପ୍ରକାର ଟିକସ ନ ଦେଲେ ଜଣେ ଦୁଇପ୍ରକାର ଜିନିଷ ବ୍ୟବହାର ଣ କରିବାର ନିୟମ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ । ପଞ୍ଚମଶ୍ରେଣୀୟ କର୍ମଚାରୀ ଉତ୍ପାଦନ ସାମଗ୍ରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟ ସର୍ବସାଧାରଣ ବିଜ୍ଞାପନ ମାଧ୍ୟମରେ ବିକ୍ରି ହେଉଥିଲା । ପୁରୁଣା ଦ୍ରବ୍ୟ ବଦଳରେ ନୂତନ ଦ୍ରବ୍ୟମାନ ବିକ୍ରି ହେଉଥିଲା ଏବଂ ସାଧାରଣ ବଜାରରେ ଉଭୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ମଧ୍ୟ ବିକ୍ରି ହେଉଥିଲା । ଷଷ୍ଠ ଶ୍ରେଣୀୟ ଏବଂ ସର୍ବଶେଷ ଶ୍ରେଣୀୟ କର୍ମଚାରୀଗଣ ଦ୍ରବ୍ୟ ବିକ୍ରୟମୂଲ୍ୟର ଏକ-ଦଶମାଂଶ ଆଦାୟ କରୁଥିଲେ ।
ଭାରତରେ ମୋଗଲ ଓ ମରହଟ୍ଟା ରାଜତ୍ଵ ସମୟରେ ପୌର ଶାସନ ସଂସ୍ଥା କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ । “ କଟୁଆଳ” ନାମକ କର୍ମଚାରୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ଵରେ ପୌର ଶାସନ ପରିଚାଳିତ ହେଉଥିଲା । ସର୍ବୋଚ୍ଚ କ୍ଷମତା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବା ସହିତ ସେ ଅନେକ ପୌର କାର୍ଯ୍ୟ ସମାହିତ କରୁଥିଲେ । ଏହି ବିଷୟ” ଆଇଆନ- ଇ-ଆକବର” ନାମକ ପୁସ୍ତକରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି । ସେ କର୍ମଚାରୀ ଦକ୍ଷ,ନିଷ୍କପଟ , ଦୟାଳୁ,ସାହାସୀ ଏବଂ ନିର୍ଭୀକ ଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଜାଗ୍ରତ ପ୍ରହରା ଏବଂ ଠିକ କର୍ମତତ୍ପରତା ଦ୍ଵାରା ନାଗରିକମାନେ ସାମାଜିକ ଦାୟିତ୍ଵ ତୁଲାଇ ପାରୁଥିଲେ ।
ସେ କର୍ମଚାରୀ ପୌରାଞ୍ଚଳରେ ଗୃହ ସଂଖ୍ୟା ଏବଂ ରାସ୍ତା ସଂଖ୍ୟାର ଏକ ଦଲିଲ ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣ କରିବା ତଥା ନାଗରିକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଭାବ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ନିମିତ୍ତ ନାନାଦି ସାଙ୍ଗଠନିକ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଉଚିତ । ଏକ ଧନ୍ଦାର ଲୋକମାନଙ୍କ ସଂଗଠନରେ ସେ ଗୋଟିଏ ସଂଘ ଗଧିବେ ଏବଂ ତଦ୍ଵାରା ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସୌହାର୍ଦ୍ଧ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସମସ୍ତଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଐକ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହେବ । ସେଥିପାଇଁ ଜଣେ ଅଧିନସ୍ଥ ଅଧିରକ୍ଷକ ନିଯୁକ୍ତ ହେବେ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟହ ସମ୍ବାଦ ପରିବେଷଣ କରିବେ । ଗୁପ୍ତ ଅଧିବାସୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟ ଏ ଜଣେ ଗୁପ୍ତଚର ରହିବେ , ଯାହାଙ୍କ ଶହ ତାଙ୍କର ସମ୍ପର୍କ ନ ଥିବ , ଗୁପ୍ତଚରମାନଙ୍କର ଗୁପ୍ତ ,ସମ୍ବାଦ ପାଇବା ଦ୍ଵାରା କର୍ମଚାରୀମାନେ ସତର୍କତା ଅବଲମ୍ବନ କରିବେ । ସେ ଏକ ଭିନ୍ନ ? ସଭାର “ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଆବେ ଏବଂ ଅପରିଚିତ ଆଗନ୍ତୁକମାନଙ୍କର ଚର୍ଚ୍ଚା ନିମିତ୍ତ ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରିବେ । ସେ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀର ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ଆୟବ୍ୟୟ ତନଖି କରିବେ ତଥା ଏକ ପରିଷ୍କାର ଦଲିଲ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବେ । କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କର ଏକ ନାମ ତାଲିକା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି କାରିଗରୀ ସମିତିରେ ବେପାରୀ ଏବଂ ଦଲାଲ ନିଯୁକ୍ତି କରି ଗୁପ୍ତଚର କ୍ରୟ, ବିକ୍ରୟ ପରିଚାଳିତ କରିବେ । ଉକ୍ତ ବ୍ୟବସ୍ଥାଦ୍ଵାରା ସେ ସମ୍ବାଦ ସଂଗ୍ରହ କରିପାରିବେ । ସେ ଗମନାଗମନ ନିମନ୍ତେ ଯାତ୍ରୀମାନଙ୍କର ଟିକସ ଯାଞ୍ଚକରିବେ ଏବଂ ଦୁର୍ନୀତିକୁ ପ୍ରଶୟ ଦେବେ ନାହିନ୍ନ । ଯଦି ଅଧିକଆରଆର ଖିଲାପ କରନ୍ତି ସେ ଅଧିମାନଙ୍କୁ ସହଜରେ ଛାଡିବେ ନାହିନ ତଥା ବାହାର ଲୋକଙ୍କୁ ସ୍ଥାନ ଦେବେ ନାହିଁ । ଅଳସୁଆ ପ୍ରକୃତିର ଲୋକମନଙ୍କ ନିମନ୍ତେ କ୍ଷୁଦ୍ରଶିଳ୍ପ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଆଜୀବ । ଆପତ୍ତି ଅଭିଯୋଗ ସୂନୀ ତାହାର ମୁକାବିଲା କରିବେ , ଅନ୍ୟର ବାସଉପରେ ହସ୍ତକ୍ଷେପ କରିବେ ନାହିଁ , ଚୋରୀ,ଡକାୟତିମାନଙ୍କର ଅନୁସନ୍ଧାନ କରାଯିବ ଏବଂ ଚୋରୀ ଜିନିଷ ଧରିବା ନିମିତ୍ତ ସୁବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରାଯିବ । ତାଙ୍କର ନିର୍ଦେଶମତେ ସେହି ଟିକସ ବାବଦରେ ଗାଈଗୋରୁ , ଚେଲୀ, ମେଣ୍ଢା , ହସ୍ତୀ ଇତ୍ୟାଦି ମାରିପାରିବେ ନାହିଁ । ପୁରୁଣା ମୁଦ୍ରା ପ୍ରଚଳିତ କରାଯିବ ନାହିଁ । ବରଂ ସେଗୁଡିକୁ ତରଳେଇ ଦିଆଯିବ । ସେ ଦରଦାମ ହ୍ରାସ କରିପାରିବେ ଏବଂ ସହରର ବାହାରରୁ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଯୋଗାଣ କରାଇଦେବେ ନାହିଁ । ଧନୀଲୋକମାନେ ସୁଖରେ ଆଦରକାରୀ ଦ୍ରବ୍ୟମାନ ଜମା କରି ରଖିପାରିବେ ନାହିଁ । ମଦ ତିଆରି , ମଦ ବିକ୍ରି ଓ ମଦ କ୍ରୟକୁ ପ୍ରଶୟ ଦିଆଯିବ ନାହିଁ । ସେ ପୃଥକଭାବେ ନଦୀଘାଟ ଏବଂ କୂପ ନିର୍ମାଣ କରିବେ । ଏହା ପୁରୁଷ ଓ ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପୃଥକଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବ । ସେ “ ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତବଂଶୀୟ ସତ ଚରିତ୍ରବନ୍ତ, ଦକ୍ଷ କର୍ମଚାରୀ ନିଯୁକ୍ତି କରିବେ ଏବଂ ସେ ଜଳ ଯୋଗାଣ କରିବେ । ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକମାନେ ଘୋଡା ଚଢିବେ ନାହିଁ । ଗୋ- ମହିଷାଦୀ , ପଶୁ ବଧ କରାଯିବ ନାହିଁ । ଇଚ୍ଛା ବିରୁଦ୍ଧରେ କୌଣସି ସ୍ତ୍ରୀକୁ ଅଗ୍ନିରେ ଝାସ ଦେବା ପାଇଁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତା ଯିବ ନାହିଁ । ବାରବର୍ଷରୁ କମ ବୟସର ଝିଅଙ୍କୁ ବିବାଦ ଦିଆଯିବ ନାହିଁ । ପ୍ରୋକ୍ତ ବୟସରୁ ଅଧିକ ହେଲେ ବିବାହ ନିମିତ୍ତ ଅନୁମତି ପ୍ରଦାନ କରାଯିବ । ଅସତ୍ୟ, ବ୍ୟବସାୟୀମାନଙ୍କୁ ସେମାନର କାର୍ଯ୍ୟରୁ ଅନ୍ତର କରାଯିବ । ସେ ମଧ୍ୟ ଶିକାରୀ,ମୋଚି,ଧୋବା, ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସେବାକାରୀ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ପୃଥକ ଗୃହ ପ୍ରଦାନ କରିବେ । ବିଦ୍ରୋହତ୍ମକ ସମ୍ପର୍କ ଥିବା ଲୋକଙ୍କୁ କ୍ଷମା ଦିଆଯିବ ନାହିଁ , ସେ ପୌରାଞ୍ଚଳରେ ଯଥାଯଥ ଭାବରେ ସୀମା ନିର୍ଧାରଣ କରାଇବେ ।
ଅତଏବ , ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ରମାନଙ୍କ ସଦୃଶ ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଭାରତୀୟ ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ନିମ୍ନରୁ କ୍ରମୋନ୍ନତିଦ୍ଵାରା ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହେବାର ଅଛି । ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତରେ ତଥା ମଧ୍ୟଯୁଗରେ ଭାରତରେ ବଡ ବଡ ସହରରେ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ନ ଥିଲେ , ମଧ୍ୟ ସେଗୁଡିକର ସ୍ଥାନୀୟ ଶାସନ ରାଜାଙ୍କର ପ୍ରତିନିଧିଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହେଉଥିଲା ଏବଂ ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ପୌର ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନରେ ସ୍ଵାଧିକାର ନ ଥିଲା ।
ଏହା ମଧ୍ୟ ମହେଞ୍ଜୋଦାରୋ ଓ ହରପ୍ପାର ଭୂ- ଖନନଦ୍ଵାରା ଜଣାଯାଇଅଛି ଯେ ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତରେ ସାୟତ୍ତଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିଲା । ପ୍ରତ୍ୟେକ ସହରରେ ନିର୍ବାଚିତ ପୌର ପରିଷଦ ଥିଲା ।
ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନ
ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନ
ସଂଗୃହିତ :- ଡକ୍ତର ବାସୁଦେବ ଦାସ
Last Modified : 7/30/2019