ଅଧିଶ୍ଵରୀ ଲଙ୍କେଶ୍ଵରୀ

ଜୁନାଗଡ଼ ଅଧିଶ୍ଵରୀ ଲଙ୍କେଶ୍ଵରୀ

କେଉଁ ଆବାହମାନ କାଳରୁ ପ୍ରକୃତିର ନୈସର୍ଗିକ ସ୍ପର୍ଶରେ ସବୁଜିମା ବଣ ପାହାଡ଼, ନଦନଦୀର ଜୀବନ୍ତ ପରିବେଶରେ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞ ଭାବେ ଜୁନାଗଡ଼ ସହର ଇତିହାସର ମୂକସାକ୍ଷୀ ରୂପେ ସଂସ୍କୃତି, ଐତିହ୍ୟର କାହାଣୀକୁ ଅନବରତ ଗୋଟିଏ ପିଢ଼ିରୁ ଅନ୍ୟ ପିଢ଼ିକୁ ବଖାଣି ଚାଲିଛି । ନିଜର ପ୍ରଶସ୍ତ ହୃଦୟରେ ‘ଛଅ କୋଡ଼ି ବନ୍ଧ, ନଅ କୋଡ଼ି ତୋଟା’ ବହନ କରିଛି । କୁଳୁକୁଳୁ ନାଦିନୀ ହାତୀନଦୀ ମନ୍ଦିର ମାଳିନୀ ଜୁନାଗଡ଼ର ପଦଧୌତ କରି ଅତୀତର ଲହୁଲୁହାଣ ଇତିହାସର ଅବ୍ୟକ୍ତ କୋହ ତା’ର ବ୍ଳକୁ ତଳେ ଚାପି ରଖୁଛି । କଳାହାଣ୍ଡିର ୧୮ଟି ଗଡ଼ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠତ୍ୱ ହାସଲ କରିଥିବା ଜୁନାଗଡ଼ ସମଗ୍ର ଦକ୍ଷିଣ କୋଶଳରେ ଜେନାବଳିଗଡ଼ ନାମରେ ସୁପରିଚିତ ଥିଲା । ତା’ର ରକ୍ଷାକାରିଣୀ, ଶଙ୍ଖଚକ୍ର ଧାରିଣୀ, ବିଶ୍ଵକଲ୍ୟାଣୀ - ଜଗଜ୍ଜନନୀ ମା’ ଲଙ୍କେଶ୍ଵରୀ ସେହି ଅନାଦି କାଳରୁ ଜୁନାଗଡ଼ର ଇଷ୍ଟଦେବୀ ଭାବରେ ପୂଜା ପାଇ ଆସୁଛନ୍ତି । ବିଭିନ୍ନ କିମ୍ବଦନ୍ତୀର ଭିତ୍ତିଭୂମିକୁ ନେଇ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ, ରାଜା କୌଣସି ରାଜ୍ୟ ଜୟ କରି ସେହି ପରାଜିତ ରାଜ୍ୟର ଅଧିଷ୍ଠାତ୍ରୀ ଦେବୀଙ୍କୁ ଆଣି ନିଜ ରାଜ୍ୟରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କରାଇ ପୂଜା ଆରାଧନା କରିଥାନ୍ତି । ଦକ୍ଷିଣର ଜନୈକ ରାଜା ଲଙ୍କାଗଡ଼ ବିଜୟ କରି ଲଙ୍କାର ଦେବୀ ଲଙ୍କେଶ୍ଵରୀଙ୍କୁ ଜୁନାଗଡ଼ଠାରେ ସ୍ଥାପିତ କରାଇଥିଲେ । ରାଜାଙ୍କ ସହିତ ଲଙ୍କାର ଅନୁଚର ମାନେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଜୁନାଗଡ଼ରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇ ବଙ୍କାନାମରେ ନାମିତ ହେଲେ । ମୁଖ୍ୟତଃ ବଙ୍କାମାନେ ଥିଲେ ଏକ ଦୁର୍ଘର୍ଷ, ପରାକ୍ରମୀ ଯୁଦ୍ଧଖୋର ଜାତି । କଳାହାଣ୍ଡି ବ୍ୟତୀତ ଏହି ଜାତିର ଅବାସୀମାନେ ଅନ୍ୟତ୍ର ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ । ବଙ୍କା ରାଜପୁତମାନେ ସେହି ସମୟରୁ ଜୁନାଗଡ଼ରେ ଲଙ୍କେଶ୍ଵରୀଙ୍କୁ ରାଜଦେବୀ ଭାବରେ ପୂଜା କରି ଆସୁଛନ୍ତି । ବିଜୟର ସ୍ମାରକୀ ସ୍ଵରୂପ ଦେବୀଙ୍କ ଦୁଇପାର୍ଶ୍ୱରେ ଥିବା ଦୁଇଟି ଖଣ୍ଡା ଏହାର ଦ୍ୟୋତକ ଅଟେ । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ଶକ୍ତିର ଉତ୍ସ, ପାପର ସଂହାରକାରିଣୀ ଓ ଧର୍ମର ସଂସ୍ଥାପନକାରିଣୀ ‘ଜୟ ମା’ ଲଙ୍କେଶ୍ଵରୀ’ ଉଦଘୋଷରେ ସେ ଥିଲେ ଶକ୍ତିର ଏକ ପ୍ରବାହିତ ତରଙ୍ଗ ଓ ସୈନିକଙ୍କ ପ୍ରାଣର ପ୍ରମୁଖ କେନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁ । ଏଣୁ ଦେବୀଙ୍କ ସୁପରିଚିତ ବିଜୟ ପର୍ବର ଉତ୍ସାହ, ଉଦ୍ଦୀପନା ଭରା ଚେତନାର ଉତ୍ସବ ମୁଖର ‘ଖଣ୍ଡାବସା’ ପର୍ବ ବୋଲି ଅନୁମିତ ହୁଏ ।

ଅତୀତର ପୃଷ୍ଠା ଅବଲୋକନ କଲେ ଅନେକ ଗୁଢ଼ ରହସ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟିତ ହୋଇପାରିବ । ଅତୀତରେ ଜୁନାଗଡ଼ ଜେନାବଳିଗଡ଼ ନାମରେ ସମଗ୍ର ମହାକାନ୍ତାରରେ ପଶ୍ଚିମ ଲଙ୍କା ନାମରେ ବିଦିତ ଥିଲା । ଏହାର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ସୁଦ୍ଧା ଗଡ଼ଖାଇର କେତେକ ଅଂଶ ପରିବେଷ୍ଟନୀ ହୋଇଥିବାର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦେଖାଯାଏ । ତେଣୁ ଏହା ଜୁନା ବା ପୁରୁଣାଗଡ଼ ଭାବରେ ନାମିତ ହୋଇଥିବାର ଅନୁମେୟ କରାଯାଏ । ମହାକାନ୍ତାରର ଇନ୍ଦ୍ରାବତୀ ଉପତ୍ୟକା ଓ ବସ୍ତର (ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ) ଅଞ୍ଚଳକୁ ନେଇ ବଜ୍ରକୋଟ ମଣ୍ଡଳ ଭାବେ ବେଶ୍ ଜଣାଶୁଣା ଥିଲା । କାଲାଚୁରୀ, ସୋମବଂଶୀ, ଗଙ୍ଗବଂଶୀ ପରେ ନାଗବଂଶୀମାନେ କ୍ରମଶଃ ବିହାରର ମାଳଭୂମି ଛୋଟନାଗପୁରରୁ ଆସି ଏହି ଗଡ଼ରେ ରାଜୁତି କରିଥିବାର ନଜିର ମିଳେ ।

ଔଜସ୍ୱାନି, ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ

ଚତୁର୍ଭୁଜା ମା’ ଲଙ୍କେଶ୍ଵରୀ ପଦ୍ମାସନା ତିନିହସ୍ତରେ ଆୟୁଧ ଓ ଏକ ହସ୍ତରେ ଅଭୟ ବରଦା । ବଜ୍ରକୋଟ ମଣ୍ଡଳର ଅଧୁରୀ ରୂପେ ସେ ସମଗ୍ର ଦକ୍ଷିଣ କୋଶଳରେ ସୁପରିଚିତ ଥିଲେ । ଏହି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦେବୀ ମାନବୀର ରୂପଧାରଣ କରି କୁଆଁରୀ କନ୍ୟାମାନଙ୍କ ସାଥିରେ ବୋରିଆ ଓ ଲୁଲୁକାନି( ଲୁଚକାଳି) ଖେଳୁଥିଲେ । ଏଭଳି ଅନେକ ଅଲୌକିକ ଘଟଣାବଳିର ଉନ୍ମୋଚନ କରନ୍ତି ଲଙ୍କେଶ୍ଵରୀଙ୍କ ପୂଝାରୀ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ବଦ୍ରିନାରାୟଣ ପଣ୍ଡା । ସେ କହନ୍ତି ଯେ ସ୍ଵର୍ଗତ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ପଣ୍ଡା ପୂଝାରୀ ଥିବା ସମୟର ଏକ କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଘଟଣା । ଅପରାହ୍ନ ସମୟ ରାସ୍ତାଘାଟ ଶୂନଶାନ, ଖାଁ ଖାଁ ପରିବେଶ ଆହୁରି ନିଶୂନ କରୁଥିଲା । ମୁହୁର୍ଭଗୁଡ଼ିକ ସମୟର ସାୟରୀ ଭିତରେ । ସେହି ଅବେଳରେ ରାସ୍ତାରେ ଆସୁଥିବା ଏକ ଚୁଡ଼ିହାରୀ ମନ୍ଦିର ସମ୍ମୁଖରେ ଚୁଡ଼ି ବିକ୍ରୟ କରିବା ପାଇଁ ଡାକଦେଲେ । କିଛି ସମୟ ପରେ ଜଣେ ଔଜସ୍ୱାନି, ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ପରିପାଟୀ ସମ୍ମୋହନକାରୀ  ରମଣୀ ମନ୍ଦିର ଭିତରକୁ ଆସି । ଚୁଡ଼ିହାରୀଠାରୁ ଚୁଡ଼ି ପିନ୍ଧି ଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ବାପା ଆସିଲେ ଟଙ୍କା ପୌଠ କରିବେ ବୋଲି ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଇ ଚୁଡ଼ିହାରୀକୁ ପ୍ରତୀକ୍ଷା କରିବା ପଡ଼ିବାରୁ ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଆରାଧନା କରାଗଲା ଓ ଇନ୍ଦ୍ର ଖୁଣ୍ଟି ପୋତା  ହୋଇଥିଲା । ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଖଣ୍ଡାବସା ପର୍ବର ଶୁଭାରମ୍ଭ ହେଲେ ସେହି ଇନ୍ଦ୍ରଖୁଣ୍ଟି ଭିତରେ ଗୋଟିଏ ଖୁଣ୍ଟ ପୋତନ୍ତି ଓ ତା’ ଉପରେ ତିନିଟି ଟୋକେଇ ରଖାଯାଏ । ଜୁନାଗଡ଼ର ସେହି ପଡ଼ାକୁ କାଳ କ୍ରମେ ଇନଖୁଟିପଡ଼ା ନାମରେ ନାମିତ କରାଯାଇଛି । ଲଙ୍କା ଓ ଲଙ୍କେଶ୍ଵର  ଗୋଟିଏ ମୁଦ୍ରାର ଦୁଇଟି ପାର୍ଶ୍ୱ କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବ ନାହିଁ । ସୋନପୁର, ଦେପୁର ଓ ଜୁନାଗଡ଼ଠାରେ ଲଙ୍କେଶ୍ଵରୀ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ବସ୍ତର (ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ)ର ଇଷ୍ଟଦେବୀ ଦନ୍ତେଶ୍ଵରୀଙ୍କୁ ଦନ୍ତାବାଡ଼ରୁ ଜେନାବଳି ପାଟଣାର ରାଜା ଆଣି କଳାହାଣ୍ଡିରେ ଅବସ୍ଥାପିତ କରାଇଛନ୍ତି ଏବଂ ଦଶହରା ସମୟରେ ଲଙ୍କେଶ୍ଵରୀଙ୍କ ଫୁଲମାଳ (ଆଜ୍ଞାମାଳ) ଯାହାକି ଅନୁମତିର ଏକ ସଙ୍କେତ ଅଟେ । ତେଣୁ ଦନ୍ତେଶ୍ଵରୀଙ୍କ ପାଖରେ ଆଜ୍ଞାମାଳ ପହଞ୍ଚିଲେ ହିଁ ପର୍ବର ଶୁଭାରମ୍ଭ ହୁଏ । ମା’ଙ୍କ ପବିତ୍ର ବିଜୟ ଓ ହର୍ଷଉଲ୍ଲାସର ପର୍ବ “ଖଣ୍ଡାବସା’ ହୁଏ । ଆଶ୍ମିନ ମୂଳାଷ୍ଟମୀ ଦିନ ଜେନାବଳି ପାଟଣାର ନାଗବଂଶୀୟ ରାଜାଦେବୀଙ୍କ ଖଣ୍ଡାକୁ ଚାଉଳ ଉପରେ ବସାନ୍ତି । ତେଣୁ ଏହି ପାରମ୍ପରିକ ପର୍ବ ଖଣ୍ଡାବସା ନାମରେ ସମଗ୍ର କଳାହାଣ୍ଡିରେ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ଲାଭ କରିଛି ।

ତନ୍ତ୍ର ଆରାଧନାର ଆହୁରି ଏକ ବିଶେଷତ୍ଵ ଏ ମନ୍ଦିରରେ ଅଛି । ପ୍ରତି ସଂକ୍ରାନ୍ତିରେ ଦେବୀଙ୍କ ଚକ୍ରେଶ୍ଵରୀ ପୂଜାରେ ଅନେକ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବ୍ରାହ୍ମଣ ନିଶାଦ୍ଧରେ ଦେବୀଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ବସି ଚର୍ବି, ଚୋଷ୍ୟ, ଲେଦ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦିରେ ପୂଜା କରନ୍ତି । ସେ ସମୟ ରେ ଶକ୍ତି ଆରାଧନାର ଏକମାତ୍ର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା ନିଜ ରାଜ୍ୟ ସୀମାକୁ ବୃଦ୍ଧି କରି ଏକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ । ରାଜ୍ୟରେ ପରିଣତ କରିବା ଓ ନିଜକୁ ବଳଶାଳୀ ରାଜା ରୂପେ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିବା । ରାଜଧାନୀ ଜେନାଗଡ଼ ବିଜୟବାର୍ତ୍ତା ବହନକରି । । ତାଙ୍କର ଜୟଗାନ କରି ଚାଲିଛି ଅନବରତ ଇତିହାସର ସ୍ଵର୍ଣ୍ଣିମ ଇସ୍ତାହାରରେ । ପ୍ରଳୟ ଓ ସୃଷ୍ଟିର ଲୁଚକାଳି ଏବେ ବି ଚଳଚଞ୍ଚଳ । ହେଉଛି ସମୟର ଉତ୍ତନପାଦ ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କର ଚରଣ ଯୁଗଳ ତଳେ । । ଏହି ଗଡ଼ର ଅପୁଲକ ହସରେ ସେ ତଲ୍ଲୀନ ହୋଇ ଫୁଲି ଉଠନ୍ତି ଓ କେବେ ଦୁଃଖର କୋରସ ଭିତରେ କେଇ ଟୋପା ଲୁଣି ଲୁହ ଝରାଉଛନ୍ତି । ଜେନାଗଡ଼ରୁ ଜୁନାଗଡ଼ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଲମ୍ବିଥିବା ଏକ ଦିଗନ୍ତହୀନ ଇତିହାସ ନିଜ ବକ୍ଷରେ ଧାରଣ କରି ସ୍ମତିର ଏକ ଚାରି ଚଉତା ଇସ୍ତାହାର ଲିପିବଦ୍ଧ କରି ରଖୁଛନ୍ତି । ସେହି ଆଶିଷ ଦାୟିନୀ ମା’ଙ୍କ ଚରଣ କମଳରେ ମଥାନତ ହୋଇ ସମସ୍ତଙ୍କ ସୁଖ ଓ ଶାନ୍ତିର କାମନା କରୁଛି । ‘ସର୍ବେ ଭବନ୍ତୁ ସୁଖନୀ, ସର୍ବେ ସନ୍ତୁ ନିରାମୟା ।”

ଆଧାର - ଇ ମଗାଜିନ